Uchwała z dnia 1969-02-12 sygn. III PZP 43/68

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PZP 43/68

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 12 lutego 1969 r.

Przewodniczący: Prezes Z. Opuszyński. Sędziowie: K. Czajkowski, W. Formański, W. Glabisz, K. Marowski, Z. Wasilkowska, M. Wilewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy - po wysłuchaniu wniosku wiceprokuratora Prokuratury Generalnej PRL W. Grocholi w sprawie z powództwa Elżbiety R. przeciwko Kopalni Węgla Kamiennego w G. o zapłatę - po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 25 lipca 1968 r. następującego zagadnienia prawnego:

"Czy termin przedawnienia z art. 283 § 3 k.z. do dochodzenia roszczenia określonego w art. 166 k.z. rozpoczyna bieg dopiero z chwilą śmierci poszkodowanego?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Trzyletni termin przedawnienia wierzytelności określonej w art. 166 k.z. liczy się z mocy art. 283 § 2 k.z. od dnia, w którym członek rodziny zmarłego pracownika dowiedział się o szkodzie w postaci pogorszenia się jego sytuacji życiowej i o osobie obowiązanej do odszkodowania.

Jednakże wierzytelność ta z mocy art. 283 § 3 k.z. przedawnia się w każdym razie z upływem lat dziesięciu od dnia ustania działania (zaniechania) wyrządzającego szkodę przez uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia pracownika - niezależnie od daty jego śmierci.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne będące przedmiotem rozpoznania składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego wynikło na tle następującego stanu faktycznego:

Wdowa po górniku, który przestał pracować w pozwanej Kopalni i przeszedł na rentę inwalidzką w 1951 r., a w 1961 r. zmarł, wystąpiła w dniu 16.VII.1967 r. z pozwem o zadośćuczynienie za krzywdę moralną, twierdzą, że śmierć jej męża nastąpiła wskutek choroby zawodowej - pylicy, pozostającej w związku przyczynowym z zawinionym przez Kopalnię naruszeniem jej obowiązków, wynikających z przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia pracowników.

Sąd Powiatowy oddalił powództwo jako nie udowodnione ustalając, że mąż powódki przeszedł na rentę inwalidzką z powodu gruźlicy płuc, która nie należy do chorób zawodowych, i że ta choroba, a nie pylica, była przyczyną jego zgonu.

W rewizji od tego wyroku powódka zarzuca pominięcie dowodów z biegłego na wskazaną w pozwie okoliczność, że przyczyną zgonu jej męża była pylica jako choroba zawodowa.

W związku z podniesionym przez pozwaną Kopalnię zarzutem przedawnienia Sąd Wojewódzki jako rewizyjny przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne w następującym brzmieniu:

"Czy bieg terminu przedawnienia dla roszczeń z art. 166 k.z., które z natury rzeczy stają się aktualne ze śmiercią osoby bliskiej, należy zawsze liczyć od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę (art. 283 § 3 k.z.), czy też w sytuacjach nietypowych, w których bieg przedawnienia upłynął wcześniej, zanim powstała szkoda uprawniająca do dochodzenia roszczenia, należy na podstawie art. 108 p.o.p.c. przyjąć, że bieg przedawnienia rozpoczyna się dopiero od dnia, w którym uprawniony mógł żądać zaspokojenia roszczenia?"

Z kolei skład sądzący trzech sędziów Sądu Najwyższego przedstawił składowi siedmiu sędziów to zagadnienie w przytoczonym na wstępie pytaniu prawnym.

Według jednolitego dotychczas orzecznictwa czynem wyrządzającym szkodę w rozumieniu art. 283 k.z. jest zawinione działanie (zaniechanie) sprawcy, z którego wynikła szkoda, jako odrębna przesłanka powstania obowiązku sprawcy do jej naprawienia. Odnosi się to zarówno do okresu, w którym obowiązywał 20-letni termin przedawnienia z § 3 i 4 art. 283 k.z., jak i do okresu po wejściu w życie art. III przep. wprow. przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r., który skrócił ten termin do lat 10. Na poparcie powyższego wystarczy przytoczyć 2 uchwały podjęte przez Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów, z których jedna dotyczyła przedawnienia roszczeń o rentę.

Według jednej z tych uchwał z dnia 11 lutego 1963 r. III PO 6/62 (OSNCP z 1964 r. zesz. 5, poz. 87) bieg terminu przedawnienia roszczenia o rentę oraz o zadośćuczynienie za cierpienia fizyczne i krzywdę moralną, wynikającego z wypadku pracownika w zatrudnieniu, liczy się od dnia wskazanego w przepisie art. 283 § 2 k.z. albo od dnia popełnienia przestępstwa, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku (art. 283 § 4 k.z.); jednakże z mocy art. 263 § 3 k.z. (w brzmieniu ustalonym przez art. III przep. wprow. p.o.p.c. z 1950 r.) "w każdym razie wierzytelność przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia spełnienia czynu wyrządzającego szkodę".

Druga uchwała z dnia 19 listopada 1965 r. III PO 32/64 (OSNCP z 1966 r. zesz. 6, poz. 90) stanowiła, że roszczenie o rentę określone w art. 161 § 2 i 3 oraz 162 § 2 i 3 k.z. przedawnia się z upływem lat 3 albo lat 10 (art. 283 k.z.), natomiast roszczenie o zaległe świadczenia okresowe przedawniają się z upływem lat 5 (art. 282 pkt 2 k.z.).

Nie nasuwało także wątpliwości stosowanie tej wykładni do roszczeń z art. 166 k.z.

Jednakże w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17.VI.1963 r. III PO 38/62 (OSNCP z 1965 r. zesz. 2, poz. 21) został wyrażony pogląd stwierdzający, że "wykładnia art. 283 § 3 i 4 k.z., wiążąca początek biegu przedawnienia z datą spełnienia czynu niedozwolonego, byłaby nierealna i jest nie do przyjęcia. Prowadziłaby bowiem niejednokrotnie do sytuacji, że bieg przedawnienia upłynąłby wcześniej, zanim powstała szkoda, a zatem zanim poszkodowany mógł dochodzić swych roszczeń". Wprawdzie pogląd ten nie wiąże się w sposób konieczny z treścią podjętej uchwały, jednakże mógł on nasunąć przypuszczenie, że orzecznictwo Sądu Najwyższego przestało być w tej mierze jednolite.

Koncepcja przyjęcia daty śmierci pokrzywdzonego jako początku biegu dziesięcioletniego przedawnienia z § 3 art. 283 k.z. ma wynikać z samoistnego (samodzielnego), ściśle osobistego charakteru roszczenia z art. 166 k.z.

Istotnie, zaspokojenie albo przedawnienie roszczeń przysługujących poszkodowanemu w następstwie uszkodzenia jego ciała lub wywołania rozstroju zdrowia pozostaje bez wpływu na byt roszczenia z art. 166 k.z. Roszczenie to powstaje dopiero wtedy, kiedy najbliższy członek rodziny poszkodowanego odczuje jego śmierć jako krzywdę moralną. Dopiero wówczas może on dochodzić wynagrodzenia szkody.

Nie znaczy to jednak, że roszczenie o zadośćuczynienie za tę krzywdę (art. 166 k.z.) wynika tylko z faktu śmierci. Z faktem tym wiąże się jedynie jedna z koniecznych przesłanek warunkujących powstanie odpowiedzialności sprawcy czynu niedozwolonego, tj. szkoda w postaci krzywdy moralnej w połączeniu z uszczerbkiem majątkowym (w znaczeniu uszczerbku majątkowego), rozumiana - zgodnie z uchwałą Całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego (OSN zesz. I z 1958 r., poz. 2) - jako pogorszenie się sytuacji życiowej członka rodziny poszkodowanego, i w tym znaczeniu została ona recypowana przez kodeks cywilny w art. 446 § 3.

Ponadto szkoda najbliższego członka rodziny nie zawsze powstaje jednocześnie z chwilą zgonu poszkodowanego. Może ona powstać znacznie później. Data zgonu poszkodowanego nie ma więc znaczenia w kontekście trzech przesłanek (czyn niedozwolony, szkoda, związek przyczynowy), warunkujących powstanie odpowiedzialności. Nie jest bowiem ani datą zdarzenia, jakim jest czyn niedozwolony, ani też nie musi być zbieżna z datą powstania szkody.

Należy także zauważyć, że jeden czyn niedozwolony może wywołać kilka skutków, których powstanie w czasie może być nieraz bardzo odległe od samego faktu (działania lub zaniechania) jako zdarzenia zaliczonego przez ustawodawcę do kategorii czynów niedozwolonych. O ile uszkodzenie ciała z reguły następuje bezpośrednio jako skutek działania sprawcy, o tyle rozstrój zdrowia (np. pylica), wywołany szkodliwym i sprzecznym z przepisami działaniem środowiska pracy na organizm pracownika, częstokroć objawia się dopiero po kilku latach, pogorszenie się stanu zdrowia jeszcze później, a z kolei zejście śmiertelne może nastąpić dopiero po kilkunastu i więcej latach - oczywiście przy założeniu, jako koniecznej przesłanki, istnienia związku przyczynowego między szkodą a czynem niedozwolonym. Nie znaczy to jednak, że można wówczas utożsamiać przesłankę szkody jako później występującego skutku (np. w postaci rozstroju zdrowia czy śmierci bezpośrednio poszkodowanego) z przesłankę zdarzenia. Rzeczą osoby sędziowskiej będzie natomiast powiązanie węzłem przyczynowym tego odległego następstwa jako szkody z czynem niedozwolonym, z którym ustawa łączy obowiązek jej naprawienia.

Istota rzeczy sprowadza się jednak do rozwiązania zagadnienia znajdującego się u podstaw pytania prawnego, a mianowicie, czy bieg przedawnienia z art. 283 k.z. może się rozpocząć, zanim powstanie roszczenie uprawnionego w rozumieniu art. 108 p.o.p.c. Innymi słowy, czy prawidłowy jest pogląd wyrażony w uzasadnieniu cytowanej wyżej uchwały 7 sędziów Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 17.VI.1963 r. III CO 38/62, że przedawnienie przewidziane w art. 283 § 3 k.z. nie może upłynąć wcześniej, zanim dotknięty szkodą mógł dochodzić swych roszczeń, jak również zanim dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do odszkodowania (art. 283 § 1 i 2 k.z.). Niewątpliwie poważnym argumentem uzasadniającym taki pogląd miał być użyty w art. 283 k.z. "wierzytelność" jako termin technicznoprawny, dopóki bowiem wierzytelność nie istnieje, nie może ona ulec przedawnieniu.

Argument ten jednak nie jest słuszny, jako wynikły z przypisania przepisowi ustawy znaczenia, którego on nie posiada. Termin bowiem "wierzytelność" użyty w art. 283 k.z. nie oznacza roszczenia uzasadnionego w świetle prawa materialnego, lecz dotyczy żądania naprawienia szkody, żądania zarówno uzasadnionego, jak i bezpodstawnego. Zastosowanie zaś przedawnienia staje na przeszkodzie merytorycznej ocenie zasadności lub bezzasadności takiego żądania. Nie można więc kłaść nacisku na jego istnienie lub wymagalność w aspekcie prawa materialnego.

Wreszcie należy podkreślić użyte na początku art. 283 § 3 k.z. słowa: "W każdy razie", akcentujące kontynuowaną przez ustawodawcę także w następnym paragrafie tego przepisu dyspozycję, która znalazła - w postaci jakby autentycznej wykładni - wyraz w art. 442 § 1 zdanie 2 k.c.

Świadomość szkody, istotna dla wymagalności roszczenia w świetle art. 108 p.o.p.c. (obecnie art. 120 k.c.), nie ma więc znaczenia dla przedawnienia unormowanego w art. 283 § 3 i 4 k.z. (obecnie w art. 442 § 1 zdanie ostatnie i § 2 k.c.).

W świetle tezy art. 283 § 3 k.z. powstanie - po upływie dziesięciu lat od dnia ustania szkodliwego działania (zaniechania) środowiska pracy na organizm pracownika - szkody wynikłej z tego działania stanowi podstawę roszczenia z czynu niedozwolonego o naprawienie tej szkody (art. 166 k.z.), lecz roszczenie to już w chwili swego powstania dotknięte jest skutkami upływu przedawnienia, stwarza bowiem jedynie zobowiązanie naturalne. Pod rządem kodeksu zobowiązań i p.o.p.c. z 1950 r. można dochodzić takiego roszczenia, lecz osoba, przeciwko której je skierowano, może po upływie terminu przedawnienia uchylić się od zaspokojenia roszczenia (art. 106 p.o.p.c), ale może też zrzec się zarzutu przedawnienia (art. 107 § 2 p.o.p.c).

Przedawnienie wierzytelności z tytułu naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym zostało uregulowane w kodeksie zobowiązań w sposób szczególny.

O ile termin 3-letni, stanowiąc wyjątek od ogólnego 10-letniego przedawnienia, jest jednak przejawem zasady, że contra agere non valentem non currit praescriptio i liczy się od dnia, w którym poszkodowany (tu: osoba bliska z art. 166 k.z.) dowiedział się o szkodzie, co ma na celu uprzywilejowanie pokrzywdzonego, o tyle ze względu na porządek prawny, który jest zainteresowany w możliwie szybkiej likwidacji konfliktów prawnych, biegnie obok terminu 3-letniego, biegnącego a tempore scientiae, także termin 10-letni a tempore facti.

Początek biegu tego dłuższego terminu jest uniezależniony od wymagalności roszczenia, co ustawa wyraźnie stanowi. O ile art. 283 § 2 k.z. jest lex specialis w stosunku do normy ogólnej wyrażonej w art. 108 p.o.p.c., o tyle dla wykładni zbiegu przepisów art. 283 § 3 k.z. i art. 108 p.o.p.c. istotna jest odmienność celów każdego z tych przepisów.

Celem przepisu art. 108 p.o.p.c. jest określenie początku biegu przedawnienia w zależności od dnia wymagalności, a zatem termin ten jest ruchomy, gdy tymczasem z art. 283 § 3 k.z. wynika (to samo dotyczy też § 4 art. 283 k.z.), że chodzi w nim o ścisłe określenie początku biegu przedawnienia. Ta różnica określenia dnia, od którego rozpoczyna się bieg przedawnienia, ma decydujący wpływ na jego ukończenie.

Prowadzi to do wniosku, że upływ przedawnienia z art. 283 § 3 k.z. wyłącza zastosowanie przepisu art. 108 p.o.p.c.

Z tych przyczyn trzyletni termin przedawnienia wierzytelności określonej w art. 166 k.z. liczy się - z mocy art. 283 § 2 k.z. - o d dnia, w którym członek rodziny zmarłego pracownika dowiedział się o szkodzie w postaci pogorszenia się jego sytuacji życiowej i o osobie obowiązanej do odszkodowania.

Jednakże wierzytelność ta z mocy art. 283 § 3 k.z. przedawnia się w każdym razie z upływem lat dziesięciu od dnia ustania działania (zaniechania) wyrządzającego szkodę przez uszkodzenie ciała lub wywołania rozstroju zdrowia pracownika - niezależnie od daty jego śmierci.

W odniesieniu do stosunków pracy, na tle których powstało rozstrzygnięte w uchwale zagadnienie, należy działanie wywołujące rozstrój zdrowia uważać za spełnione w czasie, w którym ustał szkodliwy wpływ środowiska pracy na organizm pracownika, natomiast przy zaniechaniu (np. z powodu niewprowadzenia, zgodnie z doświadczeniem życiowym, urządzeń zabezpieczających życie i zdrowie pracownika) szkoda z reguły nie jest bezpośrednim następstwem bezczynności, lecz innej przyczyny, do powstania której dochodzi właśnie ze względu na zaniechanie.

Przy udzielaniu odpowiedzi na postawione pytanie prawne Sąd Najwyższy pozostawił na uboczu zagadnienie, czy i o ile wcześniejsze wytoczenie powództwa przez samego poszkodowanego o roszczenie przysługujące mu na podstawie art. 161 i 165 k.z. ma wpływ na bieg terminu przedawnienia później powstałego roszczenia z art. 166 k.z., zagadnienie to bowiem nie wystąpiło w konkretnej sprawie i nie wymagało rozważenia.

OSNC 1969 r., Nr 9, poz. 150