Postanowienie z dnia 2014-01-15 sygn. I CSK 204/13

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt I CSK 204/13

POSTANOWIENIE

Dnia 15 stycznia 2014 r. Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)

SSN Iwona Koper

SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)

w sprawie z wniosku W. M. i T. L.

przy uczestnictwie M. B. i M. M.

o założenie księgi wieczystej,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym

w Izbie Cywilnej w dniu 15 stycznia 2014 r., skargi kasacyjnej wnioskodawcy T. L.

od postanowienia Sądu Okręgowego w P.

z dnia 6 grudnia 2012 r.,

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

W. M. i T. L. domagali się założenia księgi wieczystej dla działki nr 721 o powierzchni 0,0451 ha położonej w P., objętej zamkniętym […] i wpisanie w jej dziale II prawa własności na rzecz T. L. syna J. i W. w udziale 15/1600 części, W. M. syna M. i J. w udziale 15/1600 części, T. L. syna J. i W. oraz W. M. syna M. i J. na prawach współwłasności łącznej wspólników spółki cywilnej L. — T. L., W. M. Spółka Cywilna z siedzibą w G. w udziale 560/1600 części, M. B. syna C. i T. w udziale 30/1600 części, L. L. w udziale 280/1600 części, B. H. w udziale 360/1600 części, A. H. w udziale 160/1600 części oraz M. L. w udziale 180/1600 części. Wpis udziałów we współwłasności nieruchomości na rzecz L. L., B. H., A. H. i M. L. miał nastąpić po przeniesieniu przysługujących im praw, wynikających z wpisów istniejących w zamkniętym Lwh […].

Postanowieniem z dnia 24 sierpnia 2012 r., Sąd Rejonowy oddalił wniosek o założenie księgi wieczystej. Wskazał, że niemożliwe jest dokonanie wpisu na rzecz osób nieżyjących, a takimi są wskazani przez wnioskodawcę uczestnicy L. L., B.. H., A. H. i M. L.

Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 6 grudnia 2012 r. oddalił apelację wniesioną przez wnioskodawcę T. L., uznając podniesione przez niego zarzuty za bezzasadne. Za słuszne uznał stanowisko Sądu pierwszej instancji, że uczestnikami postępowania wieczystoksięgowego nie mogą być osoby nieżyjące, oraz że wpis nie może nastąpić na rzecz tych osób (art. 626¹ § 2 i 3 k.p.c.). Podniósł, że na wnioskodawcach ciążył obowiązek ustalenia następców prawnych zmarłych uczestników postępowania. Wskazał także, że niemożliwe jest, aby na rzecz nieżyjących uczestników dokonać wpisu poprzez przepisanie wpisów istniejących w zamkniętym Lwh […]. Przemyśl na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg (Dz. U. 1986, Nr 28, poz. 141).

Skarga kasacyjna wnioskodawcy T. L. została oparta na obu podstawach określonych w art. 398³ § 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania skarżący zarzucił obrazę 626¹ § 2 k.p.c., art. 626¹ § 3 k.p.c., art. 626⁹ k.p.c., art. 385 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 626¹ § 2 k.p.c. oraz art. 626¹² § 2 i 3 k.p.c., a w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego podniósł obrazę art. 125 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (dalej: u.k.s.w.) w zw. z § 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg (Dz. U. 1986, Nr 28, poz. 141) w zw. z § 19 i 23 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów, art. 31 ust. 1 i art. 35 u.k.s.w. W oparciu o te zarzuty wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez uwzględnienie żądania wniosku w całości, ewentualnie o jego uchylenie oraz uchylenie poprzedzającego go orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sąd Okręgowy oddalając apelację przyjął, że istniała przeszkoda do dokonania wpisu zgodnie z wnioskiem skarżącego, gdyż w części obejmował on osoby nieżyjące, które nie mogły być równocześnie uczestnikami postępowania. Stwierdził także, że brak odpowiednich dokumentów wskazujących na następstwo prawne osoby wpisanej w księdze wieczystej jako właściciel stanowi także przeszkodę do dokonania wpisu. Powyższe stanowisko wskazuje, że w rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy oceniał zasadność wniosku traktując go na równi z wnioskiem o wpis prawa w księdze wieczystej, tymczasem wniosek dotyczył założenia księgi wieczystej i wpisania praw do założonej księgi. W judykaturze prezentowane jest stanowisko, że w tym przypadku kognicja sądu wieczystoksięgowego jest szersza niż w postępowaniu o dokonanie wpisu do istniejącej księgi wieczystej (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2011, V CSK 535/10 i z dnia 28 stycznia 2010, I CSK 222/09).

Nie budzi też wątpliwości, że nieruchomość której dotyczył wniosek miała założoną księgę wieczystą, która utraciła moc na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg (Dz. U. Nr 28, poz. 141 - dalej rozporządzenie z 1986 r.). Podstawowym założeniem tego rozporządzenia było przeniesienie do nowej księgi wieczystej wpisów z księgi dawnej przy dokonywaniu pierwszego wpisu po dniu jego wejścia w życie (§ 2). W tym przypadku dawne księgi zachowały znaczenie dokumentów (§ 6 ust. 1), a zakładanie nowych ksiąg wieczystych następuje według przepisów dotyczących zakładania ksiąg wieczystych dla nieruchomości, których księgi zaginęły. W skardze kasacyjnej zasadnie zarzucono, że Sąd Okręgowy oceniając zasadność wniosku w wyniku wadliwej wykładni przepisów rozporządzenia z 1986 r. pominął ich zastosowanie i błędnie przyjął, że nie było możliwe przeniesienie części wpisów z księgi dawnej do księgi nowej. Taką możliwość przewiduje wprost § 2 ust. 2 i § 4 rozporządzenia z 1986 r. Jego § 2 ust. 2 stanowi, że do nowej księgi wieczystej przenosi się wpisy z księgi dawnej w sposób określony w § 4, a § 4 ust. 2 przewiduje, że przy przeniesieniu wpisów wpisy zmienia się i zestawia w taki sposób, aby do nowej księgi została przeniesiona tylko ich aktualna treść, chyba że szczególne względy nakazują powtórzenie wpisu lub jego części w formie dotychczasowej. W przypadku wpisu praw na rzecz współwłaścicieli jest zatem możliwe wpisanie zarówno nowych współwłaścicieli, którzy nabyli udziały po dokonaniu wpisu do księgi dawnej, jak i przeniesienie części dotychczasowego wpisu w odniesieniu do osób, które nadal są współwłaścicielami nieruchomości. Szczególne względy mogą też przemawiać za przeniesieniem wpisu, który nie odpowiada aktualnemu stanowi prawa własności. W przypadku śmierci współwłaściciela powinien być uwzględniony zmieniony stan prawny wynikający z nabycia spadku. Powinien on być co do zasady ujawniony z inicjatywy spadkobierców. Natomiast w przypadku istotnych przeszkód utrudniających możliwość stwierdzenia nabycia spadku dotychczasowy stan prawny może być, w świetle § 4 ust 2 rozporządzenia z 1986r., wpisany do nowej księgi wieczystej przez jego przeniesienie z księgi dawnej. W rozpoznawanej sprawie taka sytuacja miała zaś miejsce w odniesieniu do tych współwłaścicieli, których losy, z uwagi na działania wojenne w okresie drugiej wojny światowej, nie zostały ustalone. Także interes publiczny związany z funkcją ksiąg wieczystych przemawia w tego rodzaju sytuacji za założeniem księgi wieczystej dla nieruchomości i dokonaniem w niej wpisów przynajmniej w części zgodnych

z aktualnym stanem prawnym, niezależnie od istnienia w tym zakresie interesu osób, które nabyły część udziałów. Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego możliwość ujawnienia przez te osoby ich praw w księdze wieczystej nie powinna być uzależniona od przeprowadzenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po innych współwłaścicielach, jeżeli dotyczące ich wpisy mogą być przeniesione z księgi dawnej.

W przypadku wniosku obejmującego wpis prawa oraz przeniesienie części dotychczasowych wpisów dotyczących niektórych współwłaścicieli, status uczestników postępowania mają jedynie osoby, na rzecz których wpis ma nastąpić. Wpis w tym zakresie nie ma bowiem takiego skutku, że w jego wyniku mogą być naruszone prawa tych współwłaścicieli, których wpis w księdze wieczystej jest przenoszony do nowej księgi. Zgodnie z brzmieniem art. 626.1 § 2 k.p.c. uczestnikami postępowania wieczystoksięgowego są wyłącznie osoby, których prawa zostały wykreślone lub obciążone bądź na rzecz których wpis ma nastąpić. Skoro zaś osoby, których prawa podlegają przeniesieniu nie mają statusu uczestników postępowania to nie ma znaczenia fakt, że nie mają one zdolności do uczestniczenia w postępowaniu sądowym, z uwagi na ich śmierć przed wszczęciem postępowania o założenie księgi wieczystej i wpis.

Z przyczyn wyżej wskazanych, podstawy skargi kasacyjnej były uzasadnione i zaskarżone nim postanowienie podlegało uchyleniu na podstawie art. 398¹⁵ § 1 k.p.c.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 10/2016

Przy założeniu dla nieruchomości księgi wieczystej, która utraciła moc na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 1986 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych założonych przed dniem 1 stycznia 1947 r. oraz utraty mocy prawnej niektórych takich ksiąg, możliwe jest przeniesienie części wpisów z księgi dawnej, jeżeli przemawiają za tym szczególne względy.

Osoby, których dotyczy wpis przeniesiony z księgi dawnej, nie są uczestnikami postępowania o założenie księgi wieczystej i wpis w tej księdze praw powstałych po utracie przez księgę dawną mocy prawnej.

(postanowienie z dnia 15 stycznia 2014 r., I CSK 204/13, K. Strzelczyk, I. Koper,  D. Zawistowski, M.Pr.Bank. 2015, nr 1, s. 22)

Glosa

Andrzeja Jana Szeredy, Monitor Prawniczy 2016, nr 11, s. 613

Glosa ma charakter aprobujący.

Zdaniem autora, należy wskazać także na problem stosowania art. 626⁸ § 6 zdanie pierwsze i art. 626⁸ § 10 k.p.c. w sprawach związanych z zakładaniem ksiąg wieczystych dla nieruchomości objętych dotychczas księgami dawnymi. Na gruncie tych przepisów powstaje pytanie, czy przepisanie do nowej księgi wieczystej praw osób wpisanych w dawnej księdze ma walor wpisu. Według glosatora, trafna jest odpowiedź negatywna. Przeniesienie wpisów z dawnej księgi wieczystej do księgi obecnej nie ma waloru wpisu w rozumieniu art. 626⁸ § 6 zdanie pierwsze k.p.c.,  ponieważ jest to czynność techniczna. Wpis w księdze dawnej niósł za sobą określone skutki prawne, które co do zasady nie zostały zniesione. Należy zatem uznać, że sąd, przenosząc dawną treść do obecnej księgi wieczystej, jest związany dawnym wpisem. Kognicja sądu prowadzącego księgi wieczyste w zakresie przenoszenia dawnych wpisów jest węższa niż w przypadku zakładania księgi dla nieruchomości nie objętej księgą dawną.

Należy też zwrócić uwagę, że przyznanie charakteru orzeczenia czynności technicznej polegającej na przeniesieniu wpisów z księgi dawnej oznaczałoby zaskarżalność tej czynności sądu prowadzącego księgi wieczyste. W odniesieniu do przenoszonego wpisu, np. hipoteki, prowadziłoby to do bezzasadnej, ponownej możliwości kwestionowania skuteczności ustanowienia zabezpieczenia. W przypadku przenoszenia wpisu prawa własności oznaczałoby ponowne badanie prawidłowości wpisu w toku instancji postępowania wieczystoksięgowego, a więc też jego podstawy, czyli dokumentu potwierdzającego nabycie prawa własności.

Skoro przeniesienie wpisów z dawnej księgi wieczystej do księgi obecnej nie jest wpisem, to postępowanie w tym zakresie nie wymaga ani udziału osoby, której prawa są przepisywane, ani udziału jej następców prawnych. Wystarczający jest udział osób, których prawa zostały wykreślone lub obciążone lub na rzecz których wpis ma nastąpić.

 W ocenie autora glosy, trafne jest również stanowisko Sądu Najwyższego przyznające sądowi prowadzącemu księgi wieczyste możliwość samodzielnej oceny, czy w danym stanie faktycznym zachodzą okoliczności umożliwiające przeniesienie dawnych wpisów do obecnej księgi wieczystej. Ustalenie to nie stoi w sprzeczności z zakresem kognicji tego sądu. Należy jednocześnie przyjąć, że trudności dziejowe dotykające ziemie Polski, a także losy właścicieli nieruchomości położonych na jej terenie uzasadniają przyjęcie zasady, według której jeżeli dotychczas właściciel nieruchomości nie ujawnił się, to zachodzą szczególne okoliczności dające podstawę do przeniesienia treści wpisów ujawnionych w dawnej księdze wieczystej do obecnej księgi.

****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2016

Glosa

Ryszarda Gomółki, Krakowski Przegląd Notarialny 2016, nr 2, s. 189

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor przedstawił najpierw etymologię księgi wieczystej dawnej, tj. założonej przed 1947 r. Podkreślił, że z komentowanego orzeczenia można jednak wysnuć bardziej ogólną, niewypowiedzianą myśl, że istnieć mogą działania orzecznicze sądu wieczystoksięgowego, które sprowadzać się będą do wpisów, w wyniku których sąd ten „przenosi” do księgi wieczystej treść wynikającą z innego dokumentu. Komentator wskazał, że może to mieć miejsce w sytuacjach takich jak opisana w omawianym postanowieniu. Zdaniem glosatora, Sąd Najwyższy poszukiwał konkretnego, pozytywnego przepisu, który pozwalałby na przeniesienie wpisu z dokumentu. Celowo autor nie użył określenia „z księgi wieczystej dawnej, która utraciła moc prawną”, aby nie zatracić znaczenia tej instytucji, która księgą wieczystą już nie jest, a ma jedynie znaczenie dokumentu.

Glosator wskazał, że podobna sytuacją występuje w związku z dokonywaniem wpisów na podstawie orzeczenia innego sądu (np. postanowienia spadkowego), gdyż sąd wieczystoksięgowy związany jest prawomocnym orzeczeniem innego sądu (art. 365 § 1 k.p.c.). Kognicja tego sądu jest tym wypadku znacznie ograniczona i sprowadza się w zasadzie do aspektów formalnych. Sąd ten nie dokonuje kontroli treści takiego orzeczenia z punktu widzenia jego merytorycznej zasadności.

Inaczej niż przy kontroli czynności prawnych dokumentowanych np. aktami notarialnymi albo dokumentami w formie pisemnej z podpisami urzędowo poświadczonymi, gdzie sąd wieczystoksięgowy ma obowiązek badania ważności takiej czynności. W istocie sąd wieczystoksięgowy, dokonując wpisu na podstawie orzeczenia innego sądu, absorbuje merytoryczną zawartość tego orzeczenia do treści księgi wieczystej.

Autor zgodził się, że istnieją sytuacje, w których interes publiczny związany z funkcją ksiąg wieczystych przemawia za założeniem ksiąg wieczystych dla nieruchomości i dokonaniem w niej wpisów przynajmniej w części zgodnych z aktualnym stanem prawnym i to niezależnie od istnienia w tym zakresie interesu osób, które nabyły część udziałów. Dalsze wywody ograniczył do tych przypadków, w których dla nieruchomości nie ma założonej księgi wieczystej

Glosator zgodził się również z poglądem przedstawionym w doktrynie, który głosi, że wpisanie w istniejącej już księdze wieczystej – zgodnie z wnioskiem – jednego ze współwłaścicieli, z pozostawieniem wpisu dotychczasowego właściciela lub współwłaściciela w zakresie pozostałego udziału prowadzi do niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd wieczystoksięgowy powinien mimo to uwzględnić taki wniosek, wpisując jednocześnie ostrzeżenie o niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przeciwko prawu własności dotychczasowego właściciela (współwłaściciela) na rzecz pozostałych niezawnioskowanych współwłaścicieli (art. 626¹³ § 1 k.p.c.).

Autor glosy wskazał, że argumenty przemawiające za twierdzeniem, iż sąd wieczystoksięgowy powinien założyć księgę wieczystą i dokonać wpisu na rzecz wnioskodawcy oraz pozostałych współwłaścicieli, w stanach faktycznych tożsamych i podobnych do przedstawionego w omawianym orzeczeniu, można rozpatrywać na kilku płaszczyznach argumentacyjnych (rozszerzona kognicja sądu wieczystoksięgowego w postępowaniu przy zakładaniu ksiąg wieczystych i będąca jej częścią zwężona kognicja przy badaniu niektórych, funkcje i cel księgi wieczystej oraz związane z tym obowiązki właścicieli nieruchomości oraz konstytucyjna ochrona prawa własności).

Glosator podkreślił, że trafne jest prezentowane w omawianym orzeczeniu stanowisko, iż przy zakładaniu ksiąg wieczystych kognicja sądu wieczystoksięgowego jest szersza. Przedstawił przy tym genezę problemu,  wskazując, że granice kognicji sądu wieczystoksięgowego przed wprowadzeniem stosownego unormowania w art. 626⁸ § 2 k.p.c. regulowane były art. 46 u.k.w.h.,  zatem – jak zaznaczył – gdy istnieje potrzeba założenia księgi wieczystej, sąd nie powinien mieć na celu oddalenia wniosku i „szukania ku temu sposobności”, ale w świetle art. 233 § 1 k.p.c. winien dokonać oceny wiarogodności i mocy dokumentów oraz faktów znanych mu z urzędu, względnie powszechnie znanych według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Wiąże się to z ochroną prawa własności, gdyż każde ograniczenie możliwości rozporządzania prawem własności jest ograniczeniem prawa własności.

Glosę opracował także Ł. Przyborowski (M.Pr.Bank. 2015, nr 7-8, s. 30). Wyrok został omówiony przez M. Bączyka w „Przeglądzie orzecznictwa” (M.Pr.Bank. 2015, nr 3, s. 55).