Wyrok z dnia 2014-01-09 sygn. V CSK 109/13

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt V CSK 109/13

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 stycznia 2014 r.

Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Wojciech Katner

SSN Bogumiła Ustjanicz

Protokolant Piotr Malczewski

w sprawie z powództwa R. B.

przeciwko H. B.

o uznanie za niegodną dziedziczenia,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 stycznia 2014 r.,

skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego

z dnia 6 listopada 2012 r.

oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz pozwanej 1 800 (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w O. oddalił powództwo R. B. przeciwko H. B. o uznanie jej za niegodną dziedziczenia po zmarłym tragiczne synu G. B. Z ustaleń wynika, że

G. B. w dniu 28 lipca 2008 r. złożył zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa kradzieży kwoty 46 000 zł oraz 2 960 USD na jego szkodę. Do kradzieży miało dojść w dniu 10 lipca 200 r. Z treści zawiadomienia wynikało, że w dniu 4 lipca tego roku włożył do sejfu kwoty 38 000 zł oraz 8 000 zł oraz widział w tym dniu w sejfie kwotę 2 960 USD. G. B. podejrzewał o dokonanie kradzieży swoją matkę, pozwaną

H. B., o czym opowiadał znajomym. Ustalono także, że pozwana w dniu 27 czerwca 2008 r. założyła w Banku […] Oddział w G. rachunek oszczędnościowy i jednocześnie wpłaciła na ten rachunek kwotę 50 300 zł oraz 2 960 USD. G. B. sporządził w dniu 4 maja 2009 r. testament własnoręczny, w którym do całości spadku powołał swego ojca, R. B., oraz uczynił zapis na rzecz narzeczonej, A. K., w kwocie 75 000 zł. Spadkodawca zmarł w dniu 14 marca 2010 r., do chwili śmierci nie wydziedziczył matki.

Podstawą oddalenia powództwa było ustalenie, że pozwana nie dopuściła się kradzieży na szkodę syna, skoro jeszcze kilka dni później, po założeniu rachunku w banku, pieniądze w kwocie określonej przez spadkodawcę znajdowały się w jego sejfie. Niezależnie od tego, zgodnie z art. 928 § 2 k.p.c., uznanie za niegodnego może nastąpić, jeżeli spadkobierca dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. W ocenie Sądu Okręgowego, chodzi o przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu spadkodawcy, przeciwko wolności, czci i nietykalności cielesnej spadkodawcy oraz przeciwko rodzinie i opiece, a nie o przestępstwo przeciwko mieniu spadkodawcy.

Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 listopada 2012 r. oddalił apelację powoda od powyższego wyroku, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną. Uznał za niedopuszczalną rozszerzającą wykładnię przesłanek określonych w art. 928 k.c. W ocenie tego Sądu, instytucja niegodności dziedziczenia jest praktycznie tożsama z instytucją wydziedziczenia (art. 1008 k.c.), zatem przesłanki wydziedziczenia i uznania za niegodnego dziedziczenia powinny być takie same. Skoro w art. 1008 k.c. wymieniono jako przesłankę wydziedziczenia umyślne przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, to ta sama przesłanka stanowi również podstawę uznania za niegodnego dziedziczenia.

W skardze kasacyjnej, opartej na podstawach naruszenia przepisów postępowania (art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c.) oraz naruszenia prawa materialnego (art. 398³ § 1 pkt 1 k.p.c.), powód, zaskarżając wyrok Sądu Apelacyjnego w całości zarzucił:

a) naruszenie prawa materialnego, tj.:

1. błędną wykładnię art. 928 § 1 pkt. 1 k.c. poprzez uznanie, że przestępstwo kradzieży, tj. przestępstwo przeciwko mieniu nie jest objęte dyspozycją art. 928 § 1 pkt. 1 k.c. oraz nie może być traktowane jako ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy;

2. niezastosowanie art. 930 § 1 k.c. a contrario, albowiem Sąd drugiej instancji nie ustosunkował się do jednej z obligatoryjnych przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jaką jest brak przebaczenia ze strony spadkodawcy;

b) naruszenie przepisów prawa postępowania, mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy, a to art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 930 § 1 k.c. polegające na braku ustosunkowania się w uzasadnieniu wyroku do przesłanki braku przebaczenia, a tym samym wadliwym sporządzenie uzasadnienia wyroku i pominięciu istotnych zarzutów zgłoszonych w apelacji.

W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wbrew zarzutom skarżącego uzasadnienie zaskarżonego wyroku zostało sporządzone w sposób prawidłowy i nie można doszukać się naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Naruszenie tego przepisu polegać miało na braku odniesienia się Sądu do apelacyjnego zarzutu naruszenia art. 930 § 1 k.c. Rozważenie tego zarzutu, a w szczególności twierdzenia, że obligatoryjną przesłanką uznania za niegodnego dziedziczenia jest brak przebaczenia wyrażonego przez spadkodawcę, byłoby niezbędne w razie ustalenia przez Sąd, że przestępstwo przeciwko spadkodawcy zostało popełnione. Tymczasem, jak wynika z uzasadnienia zaskarżonego wyroku, Sad Apelacyjny poczynił ustalenie odmienne, wywodząc, że pozwana nie dopuściła się kradzieży na szkodę syna. Skarga kasacyjna nie przytacza w ramach podstaw innych przepisów prawa procesowego, które miałby naruszyć Sąd drugiej instancji, a naruszenie to miałoby prowadzić do ustalenia wadliwego stanu faktycznego.

Zgodnie z art. 398¹³ § 2 k.p.c., Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia i wyłącznie w ramach ustalonego stanu faktycznego może oceniać zarzuty naruszenia prawa materialnego. Nie istnieje w tej sytuacji potrzeba szczegółowego odnoszenia się do zarzutów naruszenia prawa materialnego. Niejako zatem na marginesie wypada wskazać, że w ocenie Sądu Najwyższego, katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest, wbrew stanowisku orzekających w sprawie Sądów, ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się). Wątpliwe jest uznanie za ciężkie przestępstwo w tym rozumieniu czynu zarzucanego pozwanej, o ile rzeczywiście zostałby popełniony, zważywszy na znaczne jeszcze zasoby finansowe spadkodawcy, o czym świadczy treść testamentu. Szersze rozważanie tej kwestii jednak, w ustalonym stanie faktycznym sprawy, jest zbędne.

Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2016

Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się).

(wyrok z dnia 9 stycznia 2014 r., V CSK 109/13, T. Bielska-Sobkowicz, W. Katner, B. Ustjanicz, OSP 2015, nr 4, poz. 43)

Glosa

Agnieszki Baran, Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały 2015, nr 1 s. 147

Glosa jest krytyczna.

Autorka stwierdziła, że orzeczenie ma charakter precedensowy w świetle dotychczas przyjętej linii orzeczniczej oraz stanowiska doktryny.

Zdaniem glosatorki, założeniem twórców art. 928 k.c. było stworzenie ściśle zamkniętego katalogu przesłanek, które mogą stanowić podstawę uznania określonego zachowania spadkobiercy za wypełniające znamiona czynu niegodnego, zwłaszcza w odniesieniu do przesłanki dotyczącej popełnienia umyślnie „ciężkiego przestępstwa” przeciwko spadkodawcy. Autorka powołała się na brzmienie § 1 pkt 1 tego przepisu, który wskazuje w sposób jednoznaczny, że ustawodawca wprowadził warunek, aby przestępstwo było skierowane „przeciwko spadkodawcy” i w tym zakresie nie ma żadnych podstaw jurydycznych do tworzenia jakichkolwiek ograniczeń. Ponadto ratio legis tego przepisu przemawia za traktowaniem dokonania przestępstwa za równorzędne z jego usiłowaniem, podżeganiem lub pomocnictwem. Zdaniem komentatorki, nietrafne, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego jest przyjęcie, że przyczyną niegodności dziedziczenia jest dokonanie np. zabójstwa dokonanego przez spadkobiercę na spadkodawcy, a usiłowanie zabójstwa spadkodawcy takiej przyczyny nie stanowi.

Glosatorka zarzuciła, że glosowane orzeczenie jest przejawem zbyt liberalnej wykładni art. 928 § 1 pkt 1 k.c. w zakresie możliwości przyjmowania, iż ciężkie przestępstwo przeciwko mieniu spadkodawcy również może stanowić podstawę do osoby spadkobiercy za niegodną dziedziczenia. Zdaniem autorki, taka liberalizacja wykładni jest nieuzasadniona. Stwierdziła, że przyjęcie stanowiska Sądu Najwyższego de lege lata wymagałoby zmiany ustawy.

***********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 06/2015

Glosa

Roberta Marka Paliwody, Orzecznictwo Sądów Polskich 2015, nr 4, poz. 43

Glosa ma charakter częściowo aprobujący.

Autor wyraził zapatrywanie, że do określenia katalogu przestępstw, które mogą być podstawą orzeczenia niegodności dziedziczenia, należy posłużyć się definicją pokrzywdzonego uregulowaną w art. 49 k.p.k. Stwierdził, że określenie „ciężkie przestępstwo” jest pojęciem prawa cywilnego i powinno podlegać ocenie według cywilistycznych ocen i kryteriów. Zanegował ograniczenie jego zakresu wyłącznie do zbrodni w rozumieniu prawa karnego.

Komentator ocenił negatywnie stanowisko Sądu Najwyższego, według którego przestępstwo przeciwko mieniu można uznać za ciężkie w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 k.c. jedynie wtedy, gdy przestępstwo to godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy. Uznał, że przy ocenie przestępstwa sąd rozpoznający sprawę o niegodność dziedziczenia powinien brać pod uwagę nie tylko rodzaj dokonanego przez sprawcę czynu, ale przede wszystkim okoliczności konkretnego przypadku.

Glosator zaaprobował dokonaną przez Sąd Najwyższy analizę wzajemnej relacji wydziedziczenia i niegodności dziedziczenia, w tym wykluczenie tożsamości przesłanek określonych w art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c.

**********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05/2015

Glosa

Macieja Tomczuka, Palestra 2015, nr 3–4, s. 157

Glosa ma charakter aprobujący.

Dokonaną przez Sąd Najwyższy wykładnię pojęcia przestępstwa przeciwko spadkodawcy na gruncie art. 928 § 1 pkt 1 k.c. autor ocenił jako wyważoną i racjonalną. Podzielił pogląd, że rozumienia tego pojęcia nie można sprowadzać wyłącznie do czynów godzących stricte w osobę spadkodawcy. Dodał, że arbitralne wykluczenie określonych typów przestępstw nie ma uzasadnienia z punktu widzenia zarówno brzmienia, jak i rationis legis powołanego unormowania. Wyraził zapatrywanie, że przestępstwem przeciwko spadkodawcy uzasadniającym uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może być co do zasady każde przestępstwo, które chociażby pośrednio wymierzone jest lub oddziaływa na sferę prawnie chronionych dóbr materialnych lub niematerialnych spadkodawcy, jeżeli tylko cechuje je umyślność i w świetle okoliczności faktycznych danej sprawy można mu przypisać cechę ciężkości.

Glosę do omawianego wyroku opracował także R.M. Paliwoda (OSP 2015, nr 4, poz. 43).  Zostanie ona omówiona w następnym numerze „Izby Cywilnej”.