Opinia ODIHR dotycząca skutków orzeczeń wydanych przez sędziów powołanych w sposób wadliwy

Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar zwrócił się do Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (ODIHR) z wnioskiem o analizę skutków orzeczeń sędziów powołanych w sposób wadliwy. Polskie władze rozpatrują różne opcje legislacyjne aby rozw

Przygotowana opinia nie odnosi się do statusu tzw. neo-sędziów mianowanych przez Krajową Radę Sądownictwa (KRS) po 8 grudnia 2017 r., dotyczy natomiast kwestii skutków prawnych orzeczeń sądowych wydanych przez wadliwie powołanych sędziów, gdy nieprawidłowości w procedurze ich powoływania były na tyle poważne, że pociągały za sobą naruszenie prawa do niezależnego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy prawa.

ODIHR podkreśla, że środki legislacyjne powinny opierać się na właściwej ocenie ich potencjalnego wpływu pod względem zasobów finansowych i ludzkich wymaganych do ich wdrożenia oraz ich wpływu na prawa człowieka. Władza wykonawcza i ustawodawcza muszą przestrzegać zasad mających na celu utrzymanie poszanowanie niezależności sądownictwa i zachowanie podziału władzy.

Prawo do reformy swojego systemu sądowego

Każde państwo ma prawo do reformy swojego systemu sądowniczego.

Reformy powinny zawsze być zgodne z wymogami konstytucyjnymi kraju, przestrzegać zasad praworządności, być zgodne z prawem międzynarodowym i standardami praw człowieka, a także zobowiązaniami OBWE.

Legislacja powinna uwzględniać wykonywanie orzeczeń przeciwko Polsce dotyczących niezależności sądownictwa, w tym poprzez zajęcie się statusem decyzji podjętych z udziałem sędziów mianowanych w sposób wadliwy.

Uznając złożoność i skalę reformy niezbędnej do rozwiązania systemowych niedociągnięć sądownictwa w Polsce, zidentyfikowanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), organizacje międzynarodowe, w tym ODIHR, a także obserwatorów krajowych, ważne jest, aby reformy były należycie uzasadnione w świetle międzynarodowych standardów praw człowieka i praworządności oraz aby nie odwoływać się zbyt łatwo do nadzwyczajnych okoliczności.

Indywidualne prawo do sprawiedliwego procesu przed niezależnym i bezstronnym sądem

Należy wyważyć prawo jednostki do sprawiedliwego procesu przed niezależnym i bezstronnym sądem ustanowionym ustawą z zasadą pewności prawnej i interesem publicznym w dobrym sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

Orzecznictwo ETPC i TSUE nie wymaga, aby państwo uznało wszystkie orzeczenia wydane przez wadliwie powołanych sędziów za nieważne i nie wymaga ich automatycznego wznowienia. Orzecznictwo daje możliwość oceny lub uznaje autonomię państwa w sposobie, w jaki decyduje się ono naprawić naruszenia prawa do rzetelnego procesu sądowego przez niezależny i bezstronny trybunał ustanowiony przez prawo. Ocena ta może być ograniczona w przypadku pilnej potrzeby o istotnym i nieodzownym charakterze, zwłaszcza w przypadku pomyłki sądowej lub poważnego naruszenia międzynarodowych standardów praw człowieka, co wymagałoby ponownego rozpatrzenia sprawy.   

Mogą istnieć okoliczności, w których takie wznowienie byłoby najskuteczniejszym rozwiązaniem lub jedynym sposobem zapewnienia zadośćuczynienia i skorygowania podstawowych wad lub pomyłek sadowych. W przypadku gdy orzeczenia wskazują na wzorce systemowych naruszeń międzynarodowych standardów praw człowieka, w tym dyskryminację niektórych osób lub grup mniejszościowych, ponowne rozpatrzenie lub wznowienie postępowania może być również uzasadnione. W przeciwnym razie pełna skuteczność przestrzegania praw człowieka zostałaby zakwestionowana, a ich ochrona uległaby osłabieniu.

Zgodnie z normami międzynarodowymi i orzecznictwem, przy ocenie skutków decyzji sędziów powołanych w sposób wadliwy, należy przeprowadzić test równowagi między indywidualnym interesem w prawie do sądu ustanowionego ustawą a interesem publicznym w pewności prawnej.

Jak wskazał ETPC, wraz z upływem czasu zachowanie pewności prawnej będzie miało coraz większe znaczenie w odniesieniu do prawa indywidualnego uczestnika sporu do „sądu ustanowionego ustawą” w ramach ważenia konkurujących interesów, które musi zostać przeprowadzone.

W przypadku gdy przewidziano możliwość złożenia wniosku o wznowienie, należy wziąć pod uwagę szereg kwestii, m.in. wpływ ponownego otwarcia i wszelkich późniejszych postępowań na indywidualną sytuację wnioskodawcy oraz na prawa i interesy osób trzecich działających w dobrej wierze; potrzebę jasnego określenia podstaw prawnych ponownego rozpatrzenia lub ponownego otwarcia i wymogów dopuszczalności; potrzebę ograniczenia możliwości ponownego otwarcia spraw w rozsądnym terminie, istnienie i działanie zabezpieczeń materialnych i proceduralnych w krajowym systemie prawnym, które mogą zapobiec nadużyciom tej procedury przez organy krajowe; oraz inne stosowne kwestie.

Zadośćuczynienie

W przypadku gdy wznowienie i przywrócenie do stanu pierwotnego nie są możliwe, zadośćuczynienie może być alternatywnym środkiem zaradczym, pod warunkiem że osoba wykaże bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a poniesioną stratą lub szkodą, wykraczającą poza samą szkodę wynikającą z wadliwego powołania sędziego.