Chilling effect w stosowaniu prawa i w debacie publicznej
Niepokojąco wydłuża się nam lista mrożenia prawem. Pierwszym krokiem do przeciwdziałania temu negatywnemu zjawisku jest poznanie obszarów stwierdzonego jego wystąpienia, zachęcamy więc do analiz orzecznictwa sądów i trybunałów.
ETPC wskazuje, iż na ograniczenia prawa do zgromadzeń (a co za tym idzie wyrażania poglądów i ocen krytycznych wobec władzy], to wszelkie ograniczenia wprowadzane zarówno przed, w trakcie, czy po zakończeniu zgromadzenia, m. in. w postaci kary za udział w nim, jeżeli nie są to działania absolutnie konieczne w demokratycznym społeczeństwie (tak w: wyroku ETPC z dnia 26 kwietnia 1991 r. w sprawie Ezalin przeciwko Francji, wyroku z dnia 5 stycznia 2016 r. w sprawie Frumkin przeciwko Rosji, wyroku z dnia 20 kwietnia 2015 r. w sprawie Navalny i Yashin przeciwko Rosji, wyroku z dnia 14 września 2010 r. w sprawie Flyde Park i inni przeciwko Republice Mołdowy, wyroku z dnia 3 października 2013 r. w sprawie Kasparov przeciwko Rosji, decyzji z dnia 4 maja 2004 r. w sprawie Ziliberberg przeciwko Republice Mołdowy). Zdaniem Trybunału karanie osób pokojowo manifestujących swoje poglądy i krytykę wobec działania organów władzy państwowej, ma zdecydowanie niepożądany efekt odstraszający (chilling effect). Inne osoby, które również krytycznie zapatrujące się na działania władzy, zniechęca to do udziału w publicznej debacie.
Nawet kary takie jak nagana mogą, jak wskazuje ETPC, skutecznie wywołać uczucie zniechęcenia, a obywatele wówczas mniej chętnie popierać będą idee alternatywne wobec prezentowanych przez rządzącą większość (por. wyrok ETPC z dnia 5 stycznia 2016 r. w sprawie Frumkin przeciwko Rosji).
Zgodnie z treścią art. 10 ust. 2 EKPC korzystanie z wolności wyrażania opinii może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego. W ocenie Sądu, w okolicznościach rozpoznawanej sprawy, inicjowanie i prowadzenie postępowania karnego nie leży w interesie bezpieczeństwa państwowego i publicznego.
Organom strzegącym porządku prawnego zawsze towarzyszyć winna roztropność, tak aby podejmowane wobec obywateli działania nie odbierały tym organom powagi i nie zbliżały się niebezpiecznie do karykatury ochrony porządku prawnego. Godzi to bowiem w autorytet tych instytucji i zaufanie jakim cieszyć się winny wśród obywateli.
Postanowienie SR dla Warszawy – Śródmieścia w Warszawie z dnia 17 stycznia 2019 r., XI W 4083/18
Standard: 26792
Bezrefleksyjny automatyzm w udostępnianiu informacji o osobach korzystających z wolności wypowiedzi w Internecie może wywoływać tzw. efekt mrożący (ang. chilling effect), zniechęcający do prezentowania własnych racji i poglądów, a zatem godzić w wolność myśli i słowa.
Nie przeczy tej tezie stanowisko wyrażone w wyroku NSA z dnia 21 sierpnia 2013 r. (I OSK 1666/12), że osoba dokonująca naruszeń w przestrzeni Internetowej musi mieć świadomość, iż nie może nadużywać swoich praw naruszając prawa innych, oraz że nie ma to zapatrywanie nic wspólnego wówczas z ograniczaniem zasady wolności słowa, albowiem wolność wyrażania swoich poglądów związana jest z ponoszeniem za te poglądy odpowiedzialności. Wspomniane stanowisko NSA dotyczy bowiem sytuacji, gdy wypowiedzi prezentowane w przestrzeni internetowej nie stanowią formy zabrania głosu w kwestii objętej zainteresowaniem publicznym i w ramach kultury tej dyskusji, a przeciwnie – wskazują na wolę ich autora bezpośredniego naruszenia chronionych praw innego podmiotu, z czym nie wiąże się przeważająca korzyść społeczna. Wówczas wypowiedzi te stanowią nadużycie wolności słowa, niezasługujące na ochronę przybierającą postać zachowania danych ich autora w anonimowości.
Wyrok NSA z dnia 10 listopada 2015 r., I OSK 1173/14
Standard: 42507
Zdaniem Sądu wystąpienie z wnioskami o ukaranie obwinionych może powodować „efekt mrożący” (chilling effect), polegający na zniechęceniu innych potencjalnie zainteresowanych do korzystania z wolności zgromadzeń. To z kolei mogłoby przynieść negatywne konsekwencje dla debaty publicznej i zainteresowania obywateli sprawami państwowymi, co z punktu widzenia interesu publicznego i ustroju naszego państwa (demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej) byłoby niewątpliwie czymś niepożądanym.
Obawa o spowodowanie „efektu mrożącego” jest tym większa, że niektóre z działań funkcjonariuszy wydawały się ukierunkowane nie na zapewnienie zgodnego z prawem przebiegu zgromadzenia, a ukaranie jego uczestników za wykroczenie (otoczono uczestników kordonem i uniemożliwiono rozejście się, zajmowano chodniki zmuszając niejako manifestantów do zajmowania szerszego fragmentu jezdni).
Sąd, czuje się w obowiązku zwrócić uwagę na budzącą zaniepokojenie praktykę polegającą na stawianiu uczestnikom pokojowych zgromadzeń zarzutów popełnienia wykroczeń, nie związanych nierozłącznie z przebiegiem tych zgromadzeń, ale które w konkretnych okolicznościach wydają się służyć nie ochronie dobra prawnego, lecz zniechęceniu do aktywności społecznej i korzystania z prawa do publicznego manifestowania poglądów.
Postanowienie SR dla Warszawy Śródmieścia w Warszawie z dnia 18 grudnia 2018 r., XI W 1805/18
Standard: 26756
Jedną z intencji art. 27 ust. 1 ustawy o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.) jest ochrona jednostek przed tzw. efektem mrożącym (ang. chilling effect), tj. przed stanem zniechęcającym jednostki do korzystania z przysługujących im praw.
W niniejszej sprawie dotyczy to konstytucyjnie chronionego prawa do przynależności do związku zawodowego (por. art. 59 Konstytucji RP). W istocie, świadomość, że o wstąpieniu czy przynależności do związku zawodowego może dowiedzieć się osoba postronna, zwłaszcza pracodawca, mogłoby zniechęcać do wstąpienia do związku zawodowego, a to z uwagi na obawę przed reakcją na ten fakt otoczenia, w szczególności w ramach stosunku zatrudnienia. Stąd też przed taką sytuacją chronić ma art. 27 ust. 1 u.o.d.o. W świetle art. 27 ust. 1 u.o.d.o. niedopuszczalne jest otrzymywanie przez pracodawcę informacji o osobach należących do związku zawodowego czy objętych jego obroną
Wyrok NSA z dnia 18 grudnia 2014 r., I OSK 900/13
Standard: 42509
Kara pieniężna musi spełniać wymóg proporcjonalności. Wymóg ten będzie urzeczywistniony wówczas, gdy przy wymiarze kary pieniężnej rozważono wystąpienie tzw. „efektu chłodzącego” („ chilling effect”), czyli sytuacji, gdy nadawca przed wymierzeniem kary pieniężnej podjął czynności zaradcze, które mają wyeliminować naruszenia prawa w przyszłości (por. rozważania zawarte w wyroku z dnia 29 sierpnia 1997 r., W. przeciwko Austrii, skarga nr (...), § 47; wyrok z dnia 12 lipca 2001 r., F. przeciwko Słowacji, skarga nr (...), § 78; wyrok z dnia 16 października 2012 r., S. przeciwko Polsce, skarga nr (...),§ 32, 36).
Wyrok SA w Warszawie z dnia 20 sierpnia 2014 r., VI ACa 1740/13
Standard: 42505
Dostęp do akt sprawy sądowej, w szczególności znajdującej się w toku, oddziałuje na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i wykonywanie innych zadań z zakresu ochrony prawnej przez sąd. Może wywoływać efekt mrożący dla sędziego, a co za tym idzie - wywierać choćby pośrednią presję na sposób rozstrzygnięcia rozpoznawanej przez niego sprawy.
Wyrok TK z dnia 8 maja 2014 r., U 9/13
Standard: 3141
Nie sposób przyjąć, iż odpowiedzialność za treści zamieszczane na portalu dyskusyjnym miałby ponosić administrator czy usługodawca w ogóle. Oznaczałoby potrzebę wprowadzenia procedur kontrolnych i monitorujących poczynania użytkowników, czego dyrektywa o handlu elektronicznym w art. 15 ust. 1 wprost zakazuje. Bowiem w myśl powołanego przepisu Państwa Członkowskie nie nakładają na podmioty świadczące usługi określone w art. 14 ogólnego obowiązku nadzorowania informacji, które przekazują lub przechowują ani ogólnego obowiązku aktywnego poszukiwania faktów i okoliczności wskazujących na bezprawną działalność. Nie można zgodzić się z oceną, że standard zachowania, profesjonalizm, wymaga by administrator na bieżąco filtrował i usuwał wypowiedzi naruszające prawo lub mogące naruszać prawo w obiektywnym przekonaniu, bez uprzedniego o tym fakcie zawiadomienia (por. wyrok SA we Wrocławiu z dnia 15 stycznia 2010 r., I ACa 1202/09). Prowadziłoby to do powstania tzw. efektu chłodzenia (chilling effect) czyli osłabienia możliwości przekazywania informacji i idei za pośrednictwem portali internetowych.
Wyrok SO w Łodzi z dnia 15 stycznia 2014 r., I C 841/13
Standard: 42501
Zastosowanie środka prawnego stanowiącego ingerencję w swobodę wypowiedzi nie może bowiem prowadzić do „efektu zamrożenia”, w następstwie którego obawa przed zastosowaniem środka prawnego wywiera wpływ na wykonywanie swobody wypowiedzi dziennikarskiej. Efekt ten działa bowiem na szkodę społeczeństwa jako całości, zaś możliwość jego wystąpienia powinna zostać wzięta pod uwagę przy zastosowaniu środka prawnego (zob. wyrok z dnia 3 kwietnia 2012 r., Kaperzyński przeciwko Polsce, skarga nr 43206/07, § 70-71). Jego zastosowanie może bowiem mieć potencjalnie ogromny efekt odstraszający do prowadzenia otwartej i nieskrępowanej debaty publicznej w sprawach ważnych z punktu widzenia interesu publicznego (zob. wyrok z dnia 10 czerwca 2003 r., Cumpǎnǎ and Mazǎre przeciwko Rumunii, skarga nr 33348/96, § 118)
Wyrok SO w Warszawie z dnia 14 sierpnia 2013 r., XX GC 757/12
Standard: 34310
Trybunał musi zachować ostrożność w sytuacji, gdy podjęte środki lub sankcje nałożone przez władze krajowe mają taki charakter, że mogą prowadzić do zniechęcania prasy do zabierania aktywnego udziału w dyskusji dotyczącej spraw leżących w uzasadnionym interesie publicznym (zob. Standard Verlags GmbH przeciwko Austrii, nr 13071/03, z dnia 2 listopada 2006 r.; Kuliś and Różycki przeciwko Polsce, nr 27209/03, § 37, ETPCz 2009‑...). Efekt „zamrożenia”, jaki obawa przed sankcjami karnymi wywiera na wykonywanie dziennikarskiej wolności wyrażania opinii, jest oczywisty (zob. mutatis mutandis, Wille przeciwko Liechtensteinowi [WI], nr 28396/95, ETPCz 1999-VII; Nikula przeciwko Finlandii, nr 31611/96, ETPCz 2002‑II; Goodwin, cyt. powyżej, str. 500; Elci i inni przeciwko Turcji, nr 23145/93 i nr 25091/94, z dnia 13 listopada 2003 r.; Lombardo przeciwko Malcie). Efekt ten, który działa na szkodę społeczeństwa jako całości, jest również czynnikiem, który dotyczy problemu proporcjonalności, a więc uzasadnienia sankcji nałożonych na pracowników mediów. Powyższe rozważania mają zastosowanie w niniejszej sprawie.
W opinii Trybunału wyrok pozbawiający zawodowego dziennikarza prawa do wykonywania zawodu należy uznać za bardzo surowy. Ponadto podnosi on wspomniane powyżej ryzyko efektu „zamrożenia” debaty publicznej. Kara tego rodzaju nałożona na dziennikarza może mieć potencjalnie ogromny efekt odstraszający do prowadzenia otwartej i nieskrepowanej debaty publicznej w sprawach ważnych z punktu widzenia interesu publicznego (zob. Cumpǎnǎ and Mazǎre przeciwko Rumunii [WI], nr 33348/96, ETPCz 2004‑XI).
Kaperzyński przeciwko Polsce (Skarga nr 43206/07)
Standard: 4650
Niepewność prawna związana z zakazem posługiwania się symbolami, których znaczenie jest zróżnicowane, może wywierać może skutek mrożący (chilling effect) dla debaty publicznej i być źródłem autocenzury (wyrok ETPC w sprawie Vajnai przeciwko Węgrom).
Zbyt pochopne wszczęcie postępowania karnego w sprawie „symboliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”, nawet kończące się dla podejrzanego (oskarżonego) pozytywnie, mogłoby mieć, poza niepotrzebną ingerencją w prawa jednostki, efekt mrożący dla debaty publicznej oraz – co niewykluczone – mogłoby wzmacniać skrajne ugrupowania polityczne poszukujące w represji ze strony państwa energii do poszukiwania kolejnych zwolenników.
Wyrok TK z dnia 19 lipca 2011 r., K 11/10
Standard: 42499
Efekt zniechęcający powodujący, że strach przez sankcją karną ma wpływ na korzystanie z dziennikarskiej wolności wypowiedzi jest oczywisty (patrz, mutatis mutandis, Wille przeciwko Liechtenstein [GC], nr 28396/95, ECHR 1999-VII;. Nikula przeciwko Finlandii, skarga nr 31611/96, ECHR 2002 II;. Goodwin, cytowany powyżej, str. 500 oraz Elci i inni przeciwko Turcji, skarga nr 23145/93 i 25091/94, wyrok z dnia 13 listopada 2003 roku). Efekt ten, który działa na szkodę społeczeństwa jako całości, jest również czynnikiem, który dotyczy proporcjonalności, a więc uzasadnienia sankcji nałożonych na pracowników mediów.
Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że charakter i surowość sankcji nałożonych na pracowników mediów są również czynnikami branymi pod uwagę przy ocenie, czy ingerencja w wolność wypowiedzi była konieczna w demokratycznym społeczeństwie (zobacz Skałka przeciwko Polska, skarga nr 43425/98, wyrok z dnia 27 maja 2003 roku; Cumpana i Mazăre przeciwko Rumunii, cytowany powyżej; i Sokołowski przeciwko Polska, skarga nr 75955/01, § 51, wyrok z dnia 29 marca 2005 roku).
Wizerkaniuk przeciwko Polsce (Skarga nr 18990/05)
Standard: 4651
Przy ocenie konstytucyjności zakwestionowanej regulacji TK bieże pod uwagę także potencjalne konsekwencje, jakie może ona wywołać w praktyce stosowania, m.in. polegające na zaniechaniu, wstrzymaniu się przez jednostkę z realizacją konstytucyjnych praw podmiotowych (np. autocenzurze) - tzw. efekcie mrożącym (zob. np. wyrok TK z dnia 28 listopada 2007 r., K 39/07).
Efekt mrożący może wystąpić jednak nie tylko wobec jednostek, ale również wobec organów państwa, które widząc praktyczną niemożność dochodzenia prawa w ramach wyznaczonych im kompetencji, powstrzymają się od podejmowania działania w tym zakresie.
Wyrok TK z dnia 27 października 2010 r., K 10/08
Standard: 3142
Kara nie pozbawia skarżącego prawa do wyrażania opinii, mimo to sprowadza się do swoistej cenzury, która jest środkiem mającym na celu zniechęcenie skarżącego do wypowiadania się krytycznie w przyszłości. Taka kara powstrzymuje dziennikarza do włączania się do debaty publicznej dotyczącej problemów dotykających życia społeczności. Tym samym kara ta skutkuje utrudnianiem prasie przedstawiania informacji i wykonywania roli publicznego watchdog (zob. mutatis mutandsi, Bartold p. Niemcom, wyrok z dnia 25 marca 1985r., Seria A nr 90, p.26 oraz Lingens p. Austrii, p 27). W istocie skarżący na skutek wyroku wydanego w postępowaniu karnym zaniechał kontynuowania swojej dziennikarskiej aktywności.
Długołęcki przeciwko Polsce (Skarga nr 23806/03)
Standard: 4652
W dotyczącej wolności zgromadzeń sprawie Bączkowski przeciwko Polsce, (wyrok ETPC z 3 maja 2007 r., nr 1543/06, pkt 67 uzasadnienia) podkreślono, że odmowa zgody na zgromadzenie mogła wywołać efekt mrożący (chilling effect) i zniechęcić inne osoby, odwodząc od korzystania z wolności zgromadzeń ze względu na brak oficjalnej zgody na jego odbycie się i związany z tym brak gwarancji ochrony udzielanej przez władzę publiczną przed możliwymi wrogimi kontrdemonstrantami. Podobny efekt może rodzić obawę przed odpowiedzialnością za zwoływanie zgromadzeń bez powiadomienia właściwego organu
Wyrok TK z dnia 10 lipca 2008 r., P 15/08
Standard: 42500
Orzecznictwo na tle Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności uznaje w wielu wypadkach samo powstanie efektu mrożącego (w Polsce efekt ten określił T. Kotarbiński jako "potencjalizację działania prawa") za realny fakt, mogący przesądzać o negatywnej ocenie prawa wewnętrznego z punktu widzenia Konwencji (zob. np. w sprawie Lombardo i inni przeciwko Malcie, sygn. 7333/06, orzeczenie ETPC z 24 kwietnia 2007 r., pkt 61 uzasadnienia; chodziło o przepisy przewidujące zasądzenie zadośćuczynienia w wypadku korzystania ze swobody wypowiedzi).
Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił tam, że niezależnie od tego, że wysokość zadośćuczynienia była względnie mała, zastosowana sankcja mogła w sposób mrożący wpłynąć na korzystanie przez skarżących ze swobody wypowiedzi, gdyż mogła zniechęcić ich do wygłaszania w przyszłości krytycznych wypowiedzi wobec działań rady miejskiej. Podobnie w dotyczącej wolności zgromadzeń sprawie Bączkowski przeciwko Polsce, sygn. 1543/06, orzeczenie ETPC z 3 maja 2007 r., pkt 67 uzasadnienia podkreślono, że odmowa zgody na zgromadzenie mogła wywołać efekt mrożący (chilling effect) i zniechęcić inne osoby, odwodząc od korzystania z wolności zgromadzeń ze względu na brak oficjalnej zgody na ich odbycie i związany z tym brak gwarancji ochrony władzy publicznej przed możliwymi wrogimi kontrdemonstrantami. W sprawie Dyuldin i Kislov przeciwko Rosji, sygn. 25968/02, orzeczenie ETPC z 31 lipca 2007 r., pkt 43 uzasadnienia, wyrażono pogląd, że gdyby wszyscy funkcjonariusze państwowi mogli wszczynać postępowanie o zniesławienie w związku z jakąkolwiek wypowiedzią krytykującą prowadzenie spraw państwowych, nakładałoby to na media nadmierny i nieproporcjonalny ciężar, angażowałoby ich środki i wciągałoby w niekończące się procesy i wywoływałoby to efekt mrożący w stosunku do prasy w ramach wykonywania przez nią zadań rozpowszechniania informacji i pełnienia roli publicznego psa stróżującego (public watchdog).
Niepodobna w zakresie oceny ograniczania proceduralnych gwarancji związanych z postępowaniem immunitetowym operować argumentem, że "niewinny nie ma czego się bać". Tego rodzaju argument negliżuje "efekt mrożący", wynikający z możliwości łatwego uruchomienia procedury odsunięcia sędziego.
Wyrok TK z dnia 28 listopada 2007 r., K 39/07
Standard: 3143