Obrona obligatoryjna ze względu na okoliczności utrudniające obronę (art. 79 § 2 k.p.k.)

Podstawa obrony obligatoryjnej przewidziana w art. 79 § 2 k.p.k. przewiduje dyskrecjonalną kompetencję dla sądu orzekającego w sprawie do oceny, czy nawet jeśli w sprawie do czynienia nie mamy ze stwierdzonym przez biegłych stanem ograniczenia lub zniesienia poczytalności, nie zachodzi konieczność zapewnienia podsądnemu profesjonalnej obrony.

Za okoliczności utrudniające obronę w rozumieniu art. 79 § 2 k.p.k. można uznać nieporadność życiową oskarżonego, jego upośledzenie umysłowe, które nie mieści się jednak w dyspozycji art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k., czy inne okoliczności powodujące trudności w porozumieniu się z oskarżonym.

Decyzja, czy zachodzi przesłanka takiej obrony określona w tym przepisie, należy do organu procesowego. Powinna być podejmowana w oparciu o kryteria zobiektywizowane, tym niemniej ma ona charakter ocenny. Ocena ta nigdy nie ma charakteru całkowicie dowolnego i zawsze musi dostrzegać realia konkretnej sprawy - to sięgnięcie po instrument z art. 79 § 2 k.p.k. zależy wyłącznie od oceny organu procesowego.” (Postanowienie SN z dnia 22 grudnia 2021 r., III KK 262/21).

Postanowienie SN z dnia 9 lipca 2024 r., IV KS 21/24

Standard: 86185 (pełna treść orzeczenia)

Skoro istnienie obrony obligatoryjnej na podstawie art. 79 § 2 k.p.k. ma swoje źródło w postanowieniu sądu, to niewydanie takiego postanowienia oznacza, iż prowadzenie rozprawy sądowej bez udziału obrońcy oskarżonego nie kwalifikuje się jako uchybienie z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. Dlatego też dla stwierdzenia, że ta bezwzględna przyczyna odwoławcza rzeczywiście wystąpiła, nie wystarczy powoływać się na to, iż w realiach rozpatrywanej sprawy zachodziły przesłanki obrony obligatoryjnej, o jakiej mowa w art. 79 § 2 k.p.k. Obligatoryjność obrony powstaje dopiero w wyniku sądowego uznania, że oskarżony musi mieć obrońcę. Decydujące znaczenie w tym zakresie ma ocena organu procesowego, a nie subiektywna ocena obrońcy czy stron postępowania (por. postanowienia SN: z dnia 28 października 2020 r., II KK 295/20; z dnia 26 kwietnia 2017 r., IV KK 106/17).

Konstytutywnym elementem obrony obowiązkowej jest ocena sądu wyrażona w postanowieniu, że jest ona niezbędna ze względu na wskazane okoliczności; dopóki taka decyzja nie zapadnie, mimo że spełnione są warunki do jej ustanowienia, nie ma mowy o obronie obowiązkowej. Obowiązek posiadania obrońcy powstaje od momentu wydania postanowienia, w którym sąd uznał obronę za niezbędną (por. postanowienie SN z dnia 10 kwietnia 2014 r., IV KK 88/14).

W każdym wypadku stwierdzenie okoliczności utrudniających obronę (lub ich brak) musi być wiązane z właściwościami fizycznymi (wiek, stan zdrowia, sprawność poszczególnych narządów zmysłów), psychicznymi (stopień sprawności umysłowej, zaradność lub nieporadność) oraz intelektualnymi (stopień inteligencji ogólnej, wiedza w dziedzinie stanowiącej materię przedstawionych zarzutów) konkretnego oskarżonego w zestawieniu z treścią zarzutów mu przedstawianych (por. postanowienie SN z dnia 28 października 2020 r., II KK 295/20).

Za okoliczności utrudniające obronę w rozumieniu art. 79 § 2 k.p.k. można uznać nieporadność życiową oskarżonego, jego upośledzenie umysłowe, które nie mieści się jednak w dyspozycji art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k., czy inne okoliczności powodujące trudności w porozumieniu się z oskarżonym (por. postanowienie SN z dnia 13 lutego 2020 r., IV KK 644/19).

Fakt, iż sprawa jest skomplikowana pod względem faktycznym lub nawet pod względem prawnym, sam przez się nie może zadecydować o przyjęciu przez organ procesowy istnienia przesłanki obrony obligatoryjnej, określonej w art. 79 § 2 k.p.k.

Decyzja, czy zachodzi przesłanka takiej obrony określona w tym przepisie, należy do organu procesowego. Powinna być podejmowana w oparciu o kryteria zobiektywizowane, tym niemniej ma ona charakter ocenny (por. wyrok SN z dnia 24 lipca 2008 r., V KK 32/08; postanowienie SN z dnia 25 czerwca 2014 r., II KK 124/14). Wydanie takiego postanowienia należy do swobodnego uznania sądu, bowiem – chociaż ocena ta nigdy nie ma charakteru całkowicie dowolnego i zawsze musi dostrzegać realia konkretnej sprawy – to sięgnięcie po instrument z art. 79 § 2 k.p.k. zależy wyłącznie od oceny organu procesowego (por. wyrok SN z dnia 27 maja 2020 r., V KK 545/18).

Postanowienie SN z dnia 22 grudnia 2021 r., III KK 262/21

Standard: 86191 (pełna treść orzeczenia)