Autonomia szkół wyższych
Prawo do nauki - szkoły wyższe
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
Autonomia uczelni wyższej jako wartość konstytucyjna, sprzeciwia się nakładaniu w drodze innych ustaw a priori zakazów rozwiązywania stosunków pracy z nauczycielami akademickimi, którzy swoją postawą sprzeniewierzają się podstawowym obowiązkowym naukowym i dydaktycznym. Aprobowanie zaś takich postaw godzi w dobre imię uczelni i działa demoralizująco na studentów, narażając jednocześnie władze uczelni na odpowiedzialność za niewykonanie jednego z podstawowych zadań, jakim jest kształcenie studentów, w tym realizacja ich prawa do otrzymania rzetelnego i użytecznego wykształcenia.
Konstytucja RP, zapewniając autonomię szkół wyższych, nie definiuje pojęcia „autonomia” ani nie ustanawia jej zakresu. Oznacza to, że kwestie te pozostawiono dookreśleniu przez ustawodawcę. Autonomia sensu largo rozumiana jest jako samodzielność, niezależność, niezawisłość (K. Skotnicki: Pojęcie autonomii w teorii prawa państwowego, Studia Prawno-Ekonomiczne 1986, Tom XXXVI, s. 72).
Przez autonomię szkół wyższych rozumieć należy konstytucyjnie chronioną sferę wolności prowadzenia badań naukowych i kształcenia w ramach obowiązującego porządku prawnego (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 kwietnia 2009 r., K 27/07, LEX nr 489824), a władzom szkół wyższych musi być pozostawiona sfera swobodnego decydowania o sprawach nauki i nauczania, z czym wiązać się też musi sfera swobodnego (samorządnego) decydowania o sprawach organizacji wewnętrznej i składu władz, toku nauczania, przyjmowania i promowania studentów, a także określania niektórych ich praw i obowiązków (zob. P. Winczorek: Komentarz do Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 94–95). Gwarancja zawarta w art. 70 ust. 5 Konstytucji RP w odniesieniu do szkół wyższych służy stworzeniu warunku realizacji ich celów, zadań i funkcji, a w konsekwencji – zakreśla ramy swobody działania szkoły wyższej. Autonomia wyznacza zatem warunki działalności, które mają zapewnić skuteczne realizowanie zadań uczelni. Cele polegające z jednej strony na realizacji prawa do nauki, z drugiej – wolności nauczania, badań naukowych oraz twórczości artystycznej mają być urzeczywistniane przez szkoły wyższe równolegle, a ich funkcje wzajemnie się uzupełniają. Oznacza to, że autonomia uczelni ma służyć określonym celom, a wszelkie ingerencje ustawodawcy są uzasadnione, jeżeli służą tym wartościom. Te zaś, które są sprzeczne z nimi (wartościami) należy uznać za nieuzasadnianą ingerencją w autonomię uczelni. Mając to na względzie, należy uznać, że gwarancja dożywotniego zatrudnienia w uczelni wyższej jest sprzeczna z wartościami leżącymi u podstaw autonomii uczelni (jakością prowadzonych badań naukowych i jakością kształcenia studentów oraz dydaktyką). W zakresie działalności dydaktycznej prawo szkoły wyższej do zachowania autonomii powinno być zharmonizowane z prawem studentów do nauki, to jest do otrzymania rzetelnego i użytecznego wykształcenia. Student może bowiem oczekiwać, że przekazywana mu wiedza, warsztat i umiejętności reprezentują aktualny stan nauki. Realizacja tego prawa wiąże się zaś nierozerwalnie z poziomem merytorycznym reprezentowanym przez nauczycieli akademickich, tworzących kadrę naukową i dydaktyczną. Swoboda jej naboru i kształtowania składu stanowi też, wskazywany w literaturze, przejaw autonomii zewnętrznej uczelni (oznaczonej jako autonomia w stosunku do państwa i innych podmiotów) w aspekcie merytorycznym (zob. W. Borysiak, M. Królikowski, K. Szczucki [w:] M. Safjan (red.), L. Bosek (red.): Konstytucja RP. Tom I. Komentarz do art. 1-86, Warszawa 2016). Jednym z podstawowych zadań uczeni wyższych, a zarazem przejawem autonomii wewnętrznej uczelni, jest kształcenie i promowanie kadr uczelni (art. 11 ust. 1 pkt 5 u.p.s.w.). Termin w brzmieniu „promowanie kadr uczelni” dotyczy intencji ustawodawcy zapewnienia istnienia w uczelni mechanizmów, struktur i procedur w ramach określonych ścieżek kariery naukowej, a w tym osiągania stopni naukowych i tytułu profesora, co w ogólności ma służyć wymienności i odnawialności kadry naukowej (zob. J. Woźnicki [w:] Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Komentarz. J. Woźnicki (red.), Warszawa 2019, LEX).
Wyrok SN z dnia 25 kwietnia 2024 r., I PSKP 13/23
Standard: 82636 (pełna treść orzeczenia)
Z art. 70 ust. 5 wynika, że prawo szkoły wyższej do autonomii nie ma charakteru absolutnego. Ustawodawca zwykły może określać sposoby korzystania przez uczelnie z tej autonomii. Trybunał w swoim orzecznictwie pojmuje prawo uczelni wyższych do autonomii jako "konstytucyjnie chronioną sferę wolności prowadzenia badań naukowych oraz kształcenia w ramach obowiązującego porządku prawnego" (wyrok z 8 listopada 2000 r., sygn. SK 18/99, OTK ZU nr 7/2000, poz. 258, pkt 1). Oznacza to, że ustawodawca, nie naruszając istoty autonomii szkół wyższych, ma swobodę ustalania jej granic. Granice te - gdy jest to konieczne w demokratycznym państwie prawnym - może wyznaczać ustawodawca w ramach określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji przesłanek ingerencji w konstytucyjne prawa i wolności. Ponadto prawo szkoły wyższej do autonomii jest zdaniem Trybunału sprzężone z prawem do nauki, wyrażonym w art. 70 ust. 1 Konstytucji. Autonomiczne szkoły wyższe są w stanie zapewnić lepsze warunki nie tylko badań, ale i kształcenia na wszystkich poziomach. Trybunał zaznacza przy tym, że prawo szkół wyższych do autonomii jest ściśle powiązane również z innymi prawami i wolnościami gwarantowanymi konstytucyjnie, a mianowicie z wolnością słowa, prawem do ochrony własności intelektualnej, prawem do prywatności, prawem do wolności badań, prawem do kultury (art. 6 ust. 1, art. 15 ust. 1, art. 36 i art. 73 Konstytucji). Nie ulega wątpliwości, że pozycja określonej szkoły wyższej (ustalana na podstawie miejsca uczelni w rankingach krajowych a zwłaszcza międzynarodowych, sondażach, oceny szkoły przez Państwową Komisję Akredytacyjną, a przede wszystkim przez wybory dokonywane przez najlepszych absolwentów szkół średnich) powinna mieć wpływ na zakres autonomii uczelni niezależnie od tego, czy jest to publiczna, czy też niepubliczna uczelnia wyższa. Tak pojmowane prawo szkoły wyższej do autonomii może prowadzić zarówno do wzmocnienia pozycji związków zawodowych w takiej szkole, jak i do jej osłabienia. Jeżeli jednak władze uczelniane zdecydują się w ramach przysługującej szkole wyższej autonomii osłabić wpływ związków zawodowych na swoje decyzje, to zawsze granicą dla konstytucyjności i legalności takiej polityki będą prawa związków zawodowych gwarantowane im w Konstytucji (art. 59).
Wyrok TK z dnia 28 kwietnia 2009 r., K 27/07, OTK-A 2009/4/54, Dz.U.2009/68/584
Standard: 2090 (pełna treść orzeczenia)
Autonomia szkół wyższych ma na celu stworzenie tym instytucjom warunków dla optymalnej realizacji ich zadań w zakresie prowadzenia badań naukowych oraz nauczania. Autonomia ta nie ma charakteru absolutnego, ale dopuszcza ingerencję państwa w interesie publicznym, w szczególności w sprawach niezwiązanych bezpośrednio z przedmiotem i metodami prowadzonych badań naukowych oraz treścią programów nauczania. Prawodawca konstytucyjny wyraźnie upoważnia ustawodawcę do ustanowienia granic tej autonomii, pozostawiając mu przy tym szeroki zakres swobody regulacyjnej. Zakres konstytucyjnej autonomii wyższych uczelni jest szerszy w przypadku uczelni prywatnych niż w przypadku uczelni publicznych, finansowanych ze środków publicznych i zobowiązanych do realizacji określonych przez prawo zadań publicznych. Organy władzy publicznej mogą w szczególności określać zasady polityki kadrowej wyższych uczelni publicznych.
Wyrok TK z dnia 7 lutego 2006 r., SK 45/04, OTK-A 2006/2/15, Dz.U.2006/25/192
Standard: 2091 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 2092 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 2093 (pełna treść orzeczenia)