Zdolność prawna i sądowa Skarbu Państwa w sferze imperium i dominium

Skarb Państwa jest wprawdzie osobą prawną, lecz szczególnego rodzaju. W świetle art. 34 k.c. jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych osób prawnych. Państwu, jako pewnemu rodzajowi wspólnoty, przypisywana jest aktywność w sferze, w której organizuje stosunki społeczne korzystając z metod władczych (sfera tzw. imperium) oraz w sferze, w której w interesie wspólnoty zarządza przysługującymi mu prawami majątkowymi (sfera tzw. dominium). Skarbem Państwa jest państwo występujące w sferze dominialnej.

Zadania z zakresu imperium państwowego, nieprzekazane na zasadach decentralizacji innym osobom i ich organom, realizują organy państwowe.

Co do zasady, działania organów państwowych w sferze imperium, jako działania administracji państwowej, poddane są kontroli sądów administracyjnych, przed którymi organy te korzystają ze zdolności sądowej jako konieczna strona postępowania (przeciwnik skarżącego). Zdarza się jednak, że ustawodawca poddaje kognicji sądów powszechnych pewne kategorie sporów prawnych, w które zaangażowane są organy państwowe. W tych sporach o szczególnym przedmiocie organom państwowym przysługuje wówczas zdolność sądowa, a działają w nich nie jako Skarb Państwa (z aktywnością tej osoby spory nie pozostają bowiem w związku), lecz jako organy państwowe stojące na czele urzędów stworzonych dla ich obsługi.

To rozróżnienie płaszczyzn aktywności państwa w obrocie prawnym, przekładające się na jego zaangażowanie w postępowaniach prowadzonych przed sądami powszechnymi, znajduje potwierdzenie w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy o Prokuratorii Generalnej RP, w których to przepisach mowa jest o zadaniach Prokuratorii Generalnej sprowadzających się do zastępstwa procesowego Skarbu Państwa w postępowaniach przed Sądem Najwyższym i sądami powszechnymi ale też (pkt 3) do zastępstwa organów administracji rządowej (państwowej) w postępowaniach przed Sądem Najwyższym i sądami powszechnymi.

Wyrok SN z dnia 31 stycznia 2023 r., II CSKP 793/22

Standard: 73761 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Samo wymienienie w przepisach takich jednostek, jako uprawnionych do zgłoszenia na drodze sądowej określonego żądania, nie musi oznaczać przyznania im zdolności sądowej, w wielu przypadkach jest jedynie wskazaniem statio fisci Skarbu Państwa lub statio municipi samorządowej osoby prawnej, w niektórych natomiast sytuacjach oznacza, że podmioty te mogą samodzielnie dochodzić określonych roszczeń.

Przepisami kodeksowymi są: art. 189[1], 479[36]– 479[45],479[38], 635 § 2, art. 655 § 1, art. 610[1] – 610[5], 610[6 -7] oraz art. 922 k.p.c.

Spośród regulacji pozakodeksowych, w których jednostki organizacyjne (np. ministerstwo, urząd wojewódzki, urząd skarbowy), a także organy państwowe (np. minister, prezes urzędu) zostały tylko wymienione jako podmioty uprawnione do wystąpienia z określonymi żądaniami bez wskazania, że przysługuje im zdolność sądowa, przykładowo należy podać: art. 6 ust. 2 ustawy z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.), art. 144a i 146 ust. 1 ustawy z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r., poz. 907 ze zm.), art. 2 ust. 1 ustawy z 21 czerwca 1990 r. o zwrocie korzyści uzyskanych niesłusznie kosztem Skarbu Państwa lub innych państwowych osób prawnych (Dz.U. Nr 44, poz. 255 ze zm.), art. 5a ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r., poz. 1224), art. 46a ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r., poz. 1384).

Przyjmując założenie, że ustawodawca nie przez przypadek w niektórych przepisach poświęconych jednostkom niesamodzielnym przyznał im zdolność sądową, używając określeń: „mają zdolność sądową i procesową”, „są stroną postępowania przed sądem”, „są stroną postępowania”, „są stroną”, w innych zaś, określając uprawnienie do wystąpienia z określonym żądaniem, jedynie wymienił państwową jednostkę organizacyjną lub organ państwowy, to prima facie narzuca się wniosek, że w tej drugiej grupie przepisów ustawodawca posłużył się swego rodzaju skrótem myślowym przy określaniu uprawnionego podmiotu, którym zawsze jest Skarb Państwa , nie zaś wymienione w tych przepisach państwowe jednostki; one są tylko właściwymi stationes fisci (por. uzasadnienie uchwały SN z 4 sierpnia 2006 r., III CZP 50/06).

Przyjęcie takiego stanowiska byłoby zbytnim uproszczeniem, nie zawsze bowiem oznacza, że jednostki te występują wyłącznie jako stationes fisci Skarbu Państwa. Należy uznać, że w zależności od tego, czy przyznane tym jednostkom w konkretnych przepisach uprawnienie dotyczy działalności państwa w sferze dominium, czy w ramach imperium, występują one w pierwszym przypadku jako jednostki reprezentujące Skarb Państwa, w drugim zaś przypadku jako podmioty posiadające zdolność sądową.

Postanowienie SN z dnia 8 października 2014 r., II CSK 781/13

Standard: 45371 (pełna treść orzeczenia)