Stypendia naukowe

Art. 70 ust. 4 Konstytucji mówi o "tworzeniu i wspieraniu systemów indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów" w celu zapewnienia powszechnego i równego dostępu do wykształcenia. W nawiązaniu do tej regulacji Trybunał Konstytucyjny wywiódł, że: "Nie wszystkie więc świadczenia finansowe, które może uzyskać osoba studiująca ze środków budżetowych mają charakter gwarancji prawa do powszechnego i równego dostępu do wykształcenia. Kryteria przyznawania stypendium za wyniki w nauce nie są związane z faktycznymi ograniczeniami możliwości korzystania z procesu dydaktycznego prowadzonego w szkołach wyższych, szczególnie nie jest ich celem niwelowanie ewentualnych różnic, jakie mogą istnieć w tym zakresie" (postanowienie TK z 16 lutego 2000 r., sygn. Ts 97/99, OTK ZU nr 1/2000, poz. 20).

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zasadnicza (motywacyjna) funkcja stypendium naukowego nie dyskwalifikuje tego rodzaju pomocy jako instrumentu mającego na celu zapewnienie powszechności dostępu do wykształcenia. Zagwarantowanie dostępu do nauki polega bowiem nie tylko na zapewnieniu możliwości studiowania w szkole wyższej, ale również na możliwości realizowania zamierzeń naukowych, artystycznych czy sportowych studenta w ramach danego kierunku studiów. Zapewnienie dostępu do kształcenia na odpowiednim (wyższym) poziomie wymaga dodatkowych środków. Ustawodawca może te środki zapewniać w różny sposób, np. przez przydzielanie stypendiów naukowych. Pośrednio, wskazane ratio legis stypendiów naukowych, wiąże się z zapewnieniem równego dostępu do wykształcenia. Zapewnienie powszechnego i równego dostępu do wykształcenia oznacza nie tylko stworzenie możliwości studiowania w szkole wyższej. Oznacza ono również zapewnienie możliwości zdobywania wiedzy na odpowiednim poziomie. Ustawodawca w ramach tego wymogu może tworzyć szczególne warunki studiowania dla osób wykazujących ponadprzeciętne, względem innych studentów, zdolności. Wymogi te służą nie tylko realizacji funkcji motywacyjnej, ale również gwarantują osobom zdolnym dostęp do wiedzy na odpowiednim do ich zdolności poziomie. Dlatego też regulacja ustawowa stypendiów naukowych mieści się w zakresie przedmiotowym art. 70 ust. 4 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny podzielił pogląd Sejmu, że choć ze swej istoty stypendium naukowe nie jest powiązane z sytuacją majątkową studenta, to jednak analizowane świadczenie stanowi ważny składnik budżetu studenta. Zazwyczaj przeznaczane jest na pokrycie kosztów utrzymania osoby studiującej poza miejscem zamieszkania i bez wątpienia ułatwia naukę w szkole wyższej. Dlatego też stypendiów naukowych nie można postrzegać jedynie w kategoriach motywacyjnych. W aktualnych warunkach społeczno-gospodarczych nie powinno się podważać ich funkcji kompensacyjnej, ukierunkowanej na wyrównywanie szans edukacyjnych, chociaż nie sposób nie zauważyć, że zasadniczy cel tych stypendiów wykracza poza cel wskazany w art. 70 ust. 4 Konstytucji.

Stypendia naukowe, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, mieszczą się w zakresie przedmiotowym art. 70 ust. 4 Konstytucji, ale - zważywszy na ich dominujący motywacyjny charakter - ustawodawca korzysta z szerszej swobody przy określaniu ich kształtu normatywnego. Jeżeli jednak ustawodawca decyduje się na określony kształt stypendium motywacyjnego, to jest on związany art. 70 ust. 4 Konstytucji, a zatem musi mieć na uwadze nakaz powszechnego i równego dostępu do nauki (także w szkole wyższej), postrzegany jako szczegółowa manifestacja ogólnej zasady równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji). Zasada ta nie ma absolutnego charakteru i dopuszczalne jest odstępstwo od niej, o ile znajduje ono konstytucyjne uzasadnienie.

Wyrok TK z dnia 5 listopada 2013 r., K 40/12, OTK-A 2013/8/120, Dz.U.2013/1432

Standard: 2086 (pełna treść orzeczenia)