Właściwość sądu do rozstrzygnięcia o wyłączeniu sędziego (art. 52 § 1 k.p.c.)

Art. 52 § 1 in fine k.p.c. nie pozwala na orzekanie przez sąd przełożony w zakresie szerszym niż wynika to z zakresu przedstawienia. Jednocześnie przedstawić sądowi przełożonemu można tylko to żądanie wyłączenia, co do którego wiadomo, że niemożliwe jest utworzenie składu, który miałby je rozpoznać – co w sytuacji takiej jak niniejsza, czyli piętrowego zgłaszania żądań wyłączenia, dotyczy tylko ostatniego z nierozpoznanych żądań. Sytuacja tego rodzaju jest oczywiście niepożądana i mogłaby skłaniać do rozważenia zastosowania innych środków procesowych, a w szczególności możliwości, jakie stwarza art. 44[1] § 1 i 2 k.p.c.

Na podstawie art. 52 § 1 in fine k.p.c. przedstawiono do rozpoznania Sądowi Najwyższemu wyłącznie jedno, ostatnie ze składanych kolejno („piętrowo”) przez sędziów żądań wyłączenia, czyli żądanie wyłączenia sędziego K.S. od rozpoznania żądania wyłączenia sędziego F. S. Stosownie do treści rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego w tym przedmiocie powstałaby sytuacja, w której albo możliwe stałoby się orzekanie o żądaniu wyłączenia sędziego F. S. przez sędziego K. S. (w razie oddalenia żądania wyłączenia, które zostało przedstawione Sądowi Najwyższemu), albo – w razie uwzględnienia tego wniosku - konieczne byłoby zastosowanie przez Sąd Apelacyjny po raz kolejny art. 52 § 1 in fine k.p.c. i zwrócenie się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie w przedmiocie wyłączenia – w razie skonstatowania przez Sąd Apelacyjny, że nie może on wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów.

Ostatni ze wspomnianych wariantów byłby przy tym, w razie uwzględniania kolejnych wniosków o wyłączenie, zdecydowanie czasochłonny, gdyż wymagałby kilkudziesięciokrotnego obiegu akt między Sądem Najwyższym a Sądem drugiej instancji; byłoby to jednak nieuniknione, gdyż art. 52 § 1 in fine k.p.c. nie pozwala na orzekanie przez sąd przełożony w zakresie szerszym niż wynika to z zakresu przedstawienia. 

Postanowienie SN z dnia 24 października 2024 r., III CO 1208/24

Standard: 83307 (pełna treść orzeczenia)

Wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy jest niedopuszczalny i podlega odrzuceniu bez składania przez sędziego oświadczenia, o jakim mowa w art. 52 § 2 k.p.c., przy czym sędzia objęty takim wnioskiem o wyłączenie, może zasiadać w składzie sądu rozpoznającego ten wniosek (zob. uchwałę SN (7) z 26 lipca 2019 r., I NOZP 1/19, odmiennie, ale nietrafnie, np. ‎J. Gudowski [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom I. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, LEX/el. 2022, teza 5 do art. 48.).

Postanowienie SN z dnia 24 kwietnia 2023 r., III CO 162/23

Standard: 71587 (pełna treść orzeczenia)

Stosownie do art. 49 k.p.c. wniosek o wyłączenie sędziego strona zgłasza na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym rozprawa się toczy. Z kolei art. 52 § 1 k.p.c. stanowi, iż o wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy. De lege lata brakuje zatem możliwości orzekania przez sąd II instancji o wyłączeniu sędziego sądu pierwszej instancji na wniosek zgłoszony przez stronę dopiero w trakcie postępowania apelacyjnego. Nie można bowiem tego wniosku traktować jako wniosku o wyłączenie sędziego sądu apelacyjnego; nie może też - powtórzmy to raz jeszcze - rozpatrywać wniosku o wyłączenie sędziego - co do zasady-sąd wyższej instancji. Przepis mówi bowiem o sądzie, w którym sprawa się toczy.

Postanowienie SN z dnia 22 lutego 2012r. II PK 267/11

Standard: 15930 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z art. 52 § 1 k.p.c., o wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów - sąd nad nim przełożony. Jak już wyjaśnił Sąd Najwyższy, w rozumieniu przytoczonego przepisu sądem przełożonym nad sądem rejonowym jest sąd okręgowy, nad sądem okręgowym - sąd apelacyjny, a nad sądem apelacyjnym - Sąd Najwyższy (zob. w szczególności uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 132).

Za utrwalone w orzecznictwie uznać trzeba stanowisko, że sąd okręgowy, rozpoznając w trybie art. 52 § 1 k.p.c. wniosek o wyłączenie sędziego sądu rejonowego, działa jako sąd pierwszej instancji (zob. uchwałę SN z dnia 11 marca 1968 r., III CZP 12/68, OSNCP 1968, nr 11, poz. 180, postanowienie SN z dnia 20 grudnia 1969 r., I CZ 120/69, OSNCP 1970, nr 10, poz. 185, uchwałę SN z dnia 21 lutego 1972 r., III CZP 76/71, OSNCP 1972, nr 9, poz. 152, uchwałę SN z dnia 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 132, postanowienie SN z dnia 28 września 2001 r., I PZ 57/01, OSNAPiUS 2003, nr 17, poz. 417, postanowienie SN z dnia 26 sierpnia 2004 r., V CZ 84/04, nie publ.). Nie inaczej ma się rzecz w sytuacji, w której sąd apelacyjny, jako sąd przełożony, rozpoznaje wniosek o wyłączenie sędziego sądu okręgowego rozpoznającego sprawę w pierwszej instancji (zob. art. 16 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. Nr 98, poz. 1070 ze zm., z którego wynika, że sąd okręgowy rozpoznaje sprawy zarówno w pierwszej, jak i w drugiej instancji). We wskazanych wypadkach sąd okręgowy wstępuje w miejsce sądu rejonowego, a sąd apelacyjny - w miejsce sądu okręgowego; innymi słowy, sąd przełożony działa za sąd rejonowy lub okręgowy, który rozpoznaje sprawę w pierwszej instancji.

Zgodnie z art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c., na postanowienie sądu pierwszej instancji, którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego, przysługuje zażalenie. Przepis ten odnosi się nie tylko do postanowień oddalających wniosek o wyłączenie sędziego wydanych przez sąd, w którym sprawa się toczy, lecz także do postanowień wydanych przez sąd przełożony (okręgowy lub apelacyjny), skoro sąd przełożony "podstawia się" niejako w miejsce sądu, który normalnie powinien wydać postanowienie w sprawie wyłączenia sędziego swojego sądu, i w ramach tego "podstawienia" działa jako sąd pierwszej instancji. W takich wypadkach - jak wskazał na to Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 11 marca 1968 r., III CZP 12/68 (OSNCP 1968, nr 11, poz. 180) - z mocy ustawy następuje delegacja organu procesowego, nie mająca wpływu na zagadnienie funkcjonalnej właściwości sądu, a konsekwencją takiej delegacji jest to, że sąd hierarchicznie wyższy działa nadal funkcjonalnie jako sąd pierwszej instancji.

Nie stanowi argumentu na rzecz odmiennego stanowiska okoliczność, że ustawodawca w art. 393[18] k.p.c. wyczerpująco określił postanowienia, na które przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego. W przepisie tym uregulowana została bowiem kwestia dopuszczalności zażalenia do Sądu Najwyższego na postanowienia sądu drugiej instancji, natomiast w niniejszej sprawie chodzi o szczególną sytuację procesową wynikającą z delegacji organu procesowego, w której sąd apelacyjny wydaje postanowienie jako sąd pierwszej Nie ma też znaczenia dla rozważanej kwestii okoliczność, że od orzeczeń Sądu Najwyższego nie przysługują środki odwoławcze, wobec czego na postanowienie tego Sądu orzekającego w trybie art. 52 § 1 k.p.c. o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego sądu apelacyjnego nie będzie przysługiwało zażalenie.

Konkludując ten watek rozważań trzeba dodać, że za dopuszczalnością zażalenia na postanowienie sądu apelacyjnego rozpoznającego jako sąd przełożony wniosek o wyłączenie sędziego sądu okręgowego orzekającego w pierwszej instancji w części oddalającej wniosek opowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 września 2001 r., I PZ 57/01, OSNAPiUS 2003, nr 17, poz. 417, a także w postanowieniu z dnia 26 sierpnia 2004 r., V CZ 84/04, nie publ.

Postanowienie SN z dnia 18 listopada 2004r., I CZ 145/04

Standard: 15931

Dopuszczalne jest zażalenie do Sądu Najwyższego na postanowienie sądu apelacyjnego rozpoznającego jako sąd przełożony wniosek o wyłączenie sędziów sądu okręgowego. Tak orzekł Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 września 2001 r. I PZ 57/01(dotychczas niepublikowanym). Skoro na podstawie art. 52 § 1 k.p.c. o wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd przełożony, jeżeli sąd, przed którym toczy się sprawa nie może wydać postanowienia, to zaskarżenie postanowienia o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego następuje na podstawie art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. w drodze zażalenia do sądu przełożonego nad sądem, który wydał postanowienie. Sądem przełożonym nad sądem apelacyjnym jest Sąd Najwyższy (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1998 r. III CZP 70/97 (OSNC 1998 nr 9, poz. 132).

Sąd Najwyższy orzeka jako sąd drugiej instancji i nie ma tu zastosowania przepis art. 393[18] § 3, w zakresie w jakim odsyła do postępowania kasacyjnego. Nie ma zatem zastosowania przepis art. 393[2] § 1 k.p.c. regulujący przymus adwokacko-radcowski. Zażalenie podlega zatem rozpoznaniu, mimo że zostało sporządzone przez samego powoda. We wniosku o wyłączenie sędziów Sądu Okręgowego w K. powód powołuje się na okoliczności wymienione w art. 49 k.p.c., który stanowi, że sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli między nim a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego.

Postanowienie z dnia 14 sierpnia 2003r., III AO 19/03

Standard: 15929

Złożenie przez stronę wniosku o wyłączenie sędziego do niewłaściwego sądu uzasadnia jego przekazanie sądowi właściwemu (por. postanowienie SN z dnia 7 października 1997 r. I CO 24/97).

Właściwość sądu wyznacza w ostatecznym wyniku przynależność do danego sądu osoby sędziego, którego wniosek dotyczy, gdyż stosownie do art. 52 k.p.c. o wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, przed którym toczy się postępowanie. Przy zaistnieniu przeszkody wymienionej w tym przepisie wniosek podlega przekazaniu sądowi przełożonemu.

Złożenie wniosku o wyłączenie sędziego już po zakończeniu postępowania lub zanim jeszcze postępowanie zostało wszczęte podlega ocenie z punktu widzenia dopuszczalności wniosku.

Uchwała SN z dnia 6 marca 1998r., III CZP 70/97

Standard: 29754 (pełna treść orzeczenia)