Wniosek strony o wyłączenie a zgłoszenie przez sędziego żądania wyłączenia

W sprawach, w których podstawą wyłączenia jest art. 49 k.p.c., do sądu należy nie tylko zbadanie, czy występują przyczyny (podstawy) wyłączenia, ale także czy z punktu widzenia doświadczenia życiowego przytoczone okoliczności mogą budzić wątpliwości co do bezstronności sędziego i uzasadniać jego wyłączenie.

Wyłączenie oparte na podstawie art. 49 k.p.c. poddane jest jednak innym rygorom, gdy z inicjatywą wyłączenia występuje sędzia i innym, gdy z taką inicjatywą występuje strona. Różnicę tę sygnalizuje przede wszystkim art. 49 k.p.c., który przewiduje różne formy dla wyrażenia woli przez sędziego i przez stronę. Mianowicie sędzia zgłasza "żądanie" wyłączenia od rozpoznania sprawy, natomiast strona - "wniosek". Poza tym w myśl art. 50 k.p.c. wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony przez stronę, powinien zawierać "przyczyny uprawdopodobniające" wyłączenie (§ 1 i § 2), natomiast zgodnie z art. 51 k.p.c. po stronie sędziego istnieje jedynie obowiązek "zawiadomienia" o zachodzącej "podstawie wyłączenia".

Wskazane różnice terminologiczne pozwalają zatem na spostrzeżenie, że z woli ustawodawcy wniosek strony został poddany surowszym wymaganiom niż wniosek ("żądanie") sędziego. Jest to następstwem uznania autorytetu moralnego sędziego i przyjęcia jego wiarygodności przez ustawodawcę.

Dalsza różnica w sytuacji strony zgłaszającej wniosek o wyłączenie sędziego i sędziego zgłaszającego takie żądanie wynika z art. 52 § 2 k.p.c. Przepis ten przewiduje, że gdy wniosek o wyłączenie pochodzi od strony, sąd wydaje postanowienie "po złożeniu wyjaśnienia przez sędziego, którego wniosek dotyczy", natomiast gdy z inicjatywą wyłączenia występuje sędzia, przepisy nie przewidują takiego warunku, nakładając na sędziego jedynie obowiązek "zawiadomienia" o zachodzącej podstawie wyłączenia (art. 51 k.p.c.).

Przedstawione uwagi nie oznaczają, że rola sądu rozstrzygającego żądanie sędziego w przedmiocie jego wyłączenia jest bierna i ogranicza się tylko do wydania postanowienia. Skoro bowiem art. 49 k.p.c. stwarza podstawę do wyłączenia sędziego wówczas, gdy między sędzią a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek osobisty tego rodzaju, że mógłby wywołać wątpliwości co do jego bezstronności, to obowiązkiem sądu jest zbadanie, czy ów szczególny stosunek osobisty rzeczywiście istnieje. Wobec braku w tej mierze kryteriów ustawowych, należy kierować się zasadami doświadczenia życiowego i w ich płaszczyźnie oceniać żądanie, okoliczności i argumenty przytoczone przez sędziego, mając jednocześnie na uwadze to, że z woli ustawodawcy przede wszystkim do sędziego należy ocena, czy będzie mógł obiektywnie i bez skrępowania rozpoznać sprawę i wydać w niej orzeczenie.

Postanowienie SN z dnia 7 września 1994r. I PO 10/94

Standard: 15853 (pełna treść orzeczenia)