Właściwość rzeczowa a powództwo wzajemne (art. 204 k.p.c.)

Sąd pozwu głównego jest właściwy również do rozpoznania pozwu wzajemnego wtedy, gdy jest rzeczowo właściwy dla obu powództw, bądź gdy sądem pozwu głównego jest sąd wojewódzki;

W sytuacji przewidzianej w zdaniu drugim § 2 art. 204 k.p.c. sądem wojewódzkim, któremu sąd powiatowy powinien przekazać całą sprawę do rozpoznania, jest sąd wojewódzki właściwy do rozpoznania powództwa wzajemnego stosownie do ogólnych reguł k.p.c. o właściwości miejscowej sądów.

Instytucja powództwa wzajemnego, będąc jednym ze środków obrony pozwanego w procesie, ma na celu przede wszystkim ekonomię procesową osiąganą przez jednoczesne rozstrzygnięcie dwóch procesów przy raz zebranym materiale, ewentualnie - zapobieganie rozbieżności orzeczeń sądowych w ocenie tego samego stanu faktycznego. Stosownie do tych założeń art. 204 § 2 zdanie pierwsze k.p.c. nakazuje wniesienie pozwu wzajemnego do sądu pozwu głównego. Z powyższego wynika, ze sąd pozwu głównego jest właściwy również dla pozwu wzajemnego, choćby - stosownie do przepisów k.p.c. - nie był miejscowo właściwy do rozpoznania pozwu wzajemnego.

Z zestawienia jednak treści zdania pierwszego ze zdaniem drugim art. 204 § 2 k.p.c. wynika, że powyższe unormowanie odnosi się tylko do sytuacji, gdy sąd pozwu głównego jest również rzeczowo właściwy dla powództwa wzajemnego bądź też, przy różnej właściwości rzeczowej dla każdego z powództw, gdy sądem pozwu głównego jest sąd wojewódzki.

Jeżeli więc sąd pozwu głównego jest rzeczowo właściwy również dla powództwa wzajemnego albo sądem pozwu głównego jest sąd wojewódzki, to choćby nie był on rzeczowo właściwy do rozpoznania powództwa wzajemnego, sądy pozwu głównego będą zawsze również miejscowo właściwe dla powództwa wzajemnego, choćby z przepisów k.p.c. traktujących o właściwości miejscowej sądów wynikało co innego.

Jest to, jak już wspomniano, unormowanie konsekwentne dla założeń instytucji powództwa wzajemnego, inaczej bowiem celu, o jakim była wyżej mowa, nie dałoby się osiągnąć.

Odmiennie natomiast unormował k.p.c. sytuację, gdy dla powództwa głównego i wzajemnego są rzeczowo właściwe różne sądy, przy czym sąd wojewódzki jest rzeczowo właściwy tylko dla powództwa wzajemnego. Wspomnianą sytuację normuje zdanie drugie art. 204 § 2 k.p.c. stanowiąc, że w takim wypadku sąd powiatowy (sąd pozwu głównego) przekazuje całą sprawę sądowi właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego.

Czy termin "właściwemu" oznacza tu tylko właściwość rzeczową, czy także miejscową (zresztą odmiennie niż w zdaniu pierwszym art. 204 § 1 k.p.c.)? Wykładnia językowa zdania drugiego art. 204 § 2 k.p.c. jednoznacznie wskazuje, że na tego rodzaju wypadek unormowanie jest inne niż to, o jakim mowa wyżej, albowiem cała sprawa podlega przekazaniu sądowi wojewódzkiemu "właściwemu do rozpoznania powództwa wzajemnego".

Jest to wyraźnie odstępstwo od zasady właściwości miejscowej dla obu powództw sądu pozwu głównego (art. 204 § 2 zd. pierwsze k.p.c.) na rzecz sądu wojewódzkiego właściwego do rozpoznania powództwa wzajemnego.

Powyższe sformułowanie niewątpliwie wskazuje na to, że nie chodzi tu o sąd tylko rzeczowo właściwy. Sąd ten jako sąd wojewódzki, został już w przepisie nazwany, wobec czego termin "właściwemu sądowi" odnosi się do właściwości miejscowej sądu wojewódzkiego i wyjaśnia, że właściwość tę określa się według pozwu wzajemnego, a zatem według zasad k.p.c. normujących właściwość miejscową sądów.

Gdyby uznać za trafny pogląd skarżącej, to sformułowanie zdania drugiego art. 204 § 2 k.p.c. byłoby następujące: "Jeżeli jednak pozew wzajemny podlega rozpoznaniu przez sąd wojewódzki, a sprawa wszczęta była w sądzie powiatowym, sąd ten przekazuje całą sprawę sądowi wojewódzkiemu."

Takie sformułowanie, w połączeniu ze zdaniem pierwszym art. 204 § 2 k.p.c., wskazywałoby niewątpliwie na to, że chodzi tu o sąd wojewódzki okręgu sądu powiatowego będącego sądem pozwu głównego. Skoro jednak ustawodawca użył sformułowania jak w przepisie to wyraźnie zaznaczył, że właściwym sądem do rozpoznania całej sprawy jest sąd wojewódzki według zasad k.p.c. o właściwości miejscowej dla powoda z pozwu głównego (pozwanego z pozwu wzajemnego).

Oba wspomniane przepisy (art. 204 § 2 zdanie drugie i art. 205 k.p.c.) prowadzą do tego samego celu, m.in. do zapobieżenia odmiennej ocenie tego samego stanu faktycznego przez różne sądy i sprzeczności orzeczeń sądowych, a zatem do skomasowania przez sądem wyższego rzędu łączących się ze sobą spraw, należących według przepisów o właściwości rzeczowej do różnych sądów i przy identycznych przesłankach. Różnica między tymi przepisami jest tylko taka, że w warunkach art. 204 § 2 zdanie drugie k.p.c. sąd powiatowy przekazuje z urzędu całą sprawę właściwemu sądowi wojewódzkiemu, a w warunkach art. 205 k.p.c. może on, ale nie musi jej przekazać; ponadto wymagany jest tu wniosek pozwanego.

Z zestawienia więc wspomnianych wyżej przepisów również wynika, że w zdaniu drugim § 2 art. 204 k.p.c. jest mowa o sądzie wojewódzkim miejscowo właściwym do rozpoznania powództwa wzajemnego według ogólnych zasad - tak samo jak w sytuacji unormowanej w art. 205 k.p.c

A zatem również wykładnia funkcjonalna przemawia za podanym rozwiązaniem.

Trafności tego stanowiska nie może skutecznie przeciwstawiać się teza, że w ten sposób stawia się pozwanego, wybierającego drogę pozwu wzajemnego, w sytuacji prawie takiej samej jak wtedy, gdy z tej drogi nie korzysta, wybierając samodzielne powództwo. W rezultacie pozbawiałoby się go zatem niejako przywileju płynącego z instytucji pozwu wzajemnego.

W tym zakresie należałoby jednak stwierdzić, że instytucja pozwu wzajemnego nie może naruszać zasad dotyczących właściwości sądu w sposób dalej idący, niż to unormował ustawodawca.

Postanowienie SN z dnia 21 czerwca 1967 r., II CZ 51/67

Standard: 15819 (pełna treść orzeczenia)