Delegalizacja partii (art. 13 konstytucji)
Wolność tworzenia i działania partii politycznych (art. 11 konstytucji) Normy i zasady ustrojowe (art. 1 - 29 konstytucji)
Zakaz działalności albo rozwiązanie partii politycznej jest ostatecznym środkiem w państwie demokratycznym. Odpowiednie organy państwa przed zwróceniem się do sądu o wydanie zakazu działalności albo rozwiązania partii politycznej powinny dysponować wystarczającymi dowodami na to, że partia stanowi realne zagrożenie dla porządku konstytucyjnego lub podstawowych praw i wolności człowieka.
W pluralistycznym systemie demokratycznym musi istnieć przestrzeń dla istnienia i działalności partii radykalnych, kontestujących w debacie publicznej aktualny system, prezentujących, także w sposób drażniący, poza granicami głównego nurtu spektrum politycznego, poglądy na temat problemów społecznych i politycznych kraju. Swoboda działalności i udziału partii mieszczących się na obrzeżach demokratycznego spektrum politycznego w debacie publicznej stanowi sam rdzeń koncepcji społeczeństwa demokratycznego. Konstytucyjnymi granicami tolerancji dla działalności partii radykalnej są: a) niestosowanie przemocy, b) akceptacja systemu wolnych wyborów parlamentarnych oraz c) poszanowanie podstawowych praw i wolności człowieka.
Konstytucja zawiera zakaz istnienia tylko takich partii politycznych i innych organizacji, które - w płaszczyźnie programowej - odwołują się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu oraz w płaszczyźnie programowo-pragmatycznej - zakładają lub dopuszczają nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewidują utajnienie struktur lub członkostwa (art. 13 Konstytucji).
Ocena konstytucyjności działalności wymaga analizy faktów na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego, nie tylko stwierdzenia ich istnienia, ale także natężenia zjawiska i jego skutków; Trybunał zwracał na to uwagę w sprawie o sygn. W 15/92. Życie polityczne może kusić do sięgnięcia przed Trybunałem Konstytucyjnym po ten środek kontroli konstytucyjności w ramach walki politycznej, w szczególności z partiami radykalnymi, a kontrola "działalności" partii, z uwagi na swój ocenny charakter, szczególnie się do tego celu nadaje. Nieostre, zbyt liczne przesłanki sięgania do tego środka mogłyby zagrozić pluralizmowi politycznemu, będącemu jedną z podstaw ustrojowych RP
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że art. 13 Konstytucji - jako wprowadzający wyjątek od zasady pluralizmu politycznego (art. 11 ust. 1 Konstytucji) - nie może być interpretowany rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae).
Każde zdelegalizowanie radykalnej partii politycznej za działalność jest skrajnym środkiem ingerencji państwa w zasadę pluralizmu politycznego. Środek ten powinien być stosowany w przypadku absolutnej konieczności. Należy przede wszystkim kierować się naczelną zasadą, że wolność tworzenia i działania partii politycznych jest jednym z filarów demokracji. Dlatego w każdym przypadku musi być to akt ultima ratio, po wykluczeniu innych czynności prawnych podejmowanych przez kompetentne organy państwa w reakcji na niezgodną z prawem działalność partii politycznej.
Delegalizacja partii politycznej w związku z jej działalnością, jako najsurowsza z form ingerencji państwa w zasadę pluralizmu politycznego, jest możliwa tylko w przypadkach gdy podstawą rozstrzygnięcia będzie - samodzielnie lub w związku z innymi przepisami - art. 13 Konstytucji. Stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności działalności partii politycznej z inną normą niż wyrażona w art. 13 Konstytucji - bez uwzględnienia jej rodzaju, skali i skutków oraz rangi i treści naruszonych norm Konstytucji - mogłoby potencjalnie prowadzić do stanu niezgodności z wyrażoną w art. 11 ust. 1 Konstytucji zasadą pluralizmu politycznego z uwagi na "automatyzm" konsekwencji w postaci wykreślenia wpisu partii z ewidencji i jej likwidacji. Dlatego nawet stwierdzenie naruszenia naganną działalnością partii innych konstytucyjnych wzorców kontroli wskazanych we wniosku, jednak bez wskazania art. 13, jako wzorca kontroli, nie może prowadzić do stwierdzenia (w ramach oceny przeprowadzonej na tle art. 188 pkt 4 Konstytucji) niezgodności z Konstytucją działalności partii politycznej.
Postanowienie TK z dnia 24 listopada 2010 r., Pp 1/08
Standard: 1969 (pełna treść orzeczenia)
Konstytucja w art. 13 wyczerpująco określa przesłanki zakazu istnienia organizacji. Zgodnie z tym przepisem zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Z przepisu art. 29 ust. 1 pkt 3 wynika natomiast, że sąd może rozwiązać stowarzyszenie, jeżeli jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowień statutu i nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnej z prawem lub statutem.
Gdyby uznać, jak chce skarżący, że podstawą rozwiązania jakiejkolwiek organizacji mogły być wyłącznie określone w Konstytucji przesłanki zakazujące jej istnienia, to należałoby wykluczyć możliwość rozwiązania jej w wypadku prowadzenia działalności ewidentnie naruszającej prawo, ale w inny sposób niż określony w Konstytucji. Sprowadzając kwestię do pewnej przesady należałoby uznać, że np. stowarzyszenie prowadzące działalność przestępczą nie może być rozwiązane, ponieważ w swoim programie nie odwołuje się do przesłanek, o których mowa w art. 13 Konstytucji. Taki wniosek byłby nieuprawniony, skoro z art. 58 ust. 2 Konstytucji wynika, że zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. Trzeba zwrócić uwagę, że art. 13 Konstytucji statuuje zakaz istnienia określonych organizacji. Rozwiązanie stowarzyszenia z przyczyn określonych w art. 29 ust. 3 p.o.s. nie oznacza zakazu jego istnienia, ale prowadzi do jego likwidacji w sposób określony prawem.
Zakaz istnienia oznacza niemożność podjęcia jakiejkolwiek działalności czy uzyskania rejestracji lub wpisu do ewidencji. Rozwiązanie stowarzyszenia natomiast dotyczyć może takich organizacji, które nie są objęte zakazem istnienia, ale prowadzą działalność sprzeczną z prawem lub statutem.
O braku sprzeczności tego przepisu z Konstytucją przesądza art. 53 ust. 2 Konstytucji, zezwalający na orzeczenie przez sąd o zakazie działania takiego zrzeszenia. W istocie rzeczy nie występuje sprzeczność pomiędzy zakazem działania zrzeszenia, o jakim mowa w art. 53 ust. 2 Konstytucji, a rozwiązaniem stowarzyszenia z przyczyn określonych w art. 29 ust. 1 pkt 3 p.o.s.
Postanowienie SN z dnia 29 kwietnia 2005 r., V CK 506/04
Standard: 50105 (pełna treść orzeczenia)