Bezpośredniość przeniesienia w układzie wielopodmiotowym

W stosunkach wielopodmiotowych wadliwość podstawy prawnej świadczenia i w konsekwencji jego nienależność ocenia się nie w odniesieniu do stosunku, w ramach którego nastąpiło przysporzenie, lecz w odniesieniu do stosunku kauzalnego, w ramach którego doszło do uzgodnienia celu przysporzenia.

Zagadnienie bezpośredniości przeniesienia, w tym przy zawarciu umowy przez osobę podstawioną lub z cudzego zobowiązania (ex contractu aliena), należy do kwestii spornych, wymagających każdorazowo ustalenia i oceny w indywidualnych okolicznościach danego stanu faktycznego. Brak bezpośredniego przeniesienia korzyści na skutek dokonywania kilku czynności pomiędzy różnymi podmiotami nie wyklucza zastosowania konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia (por. wyroki SN z dnia 10 lutego 2010 r., V CSK 233/09, z dnia 25 października 2012 r., I CSK 139/12).

W układzie wielopodmiotowym w istocie chodzi o ustalenie kto rzeczywiście świadczył i czy istnieje podstawa do zatrzymania świadczenia przez wzbogaconego, a nie jak realizowany był transfer korzyści. Jeżeli świadczący dokonał świadczenia we własnym imieniu ale na cudzy rachunek (zastępca pośredni), sytuacja kształtuje się inaczej, jak wówczas gdy dokonał tego w imieniu cudzym na własny rachunek.

W wypadku, gdy świadomością wzbogaconego objęta była osoba świadczącego i brak przyczyny prawnej świadczenia dokonywanego przez nią na jego rzecz (a nie osoby trzeciej) przeniesienie majątkowe nie może być uznane za usprawiedliwione.

Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2015 r., II CSK 444/14 w stosunkach wielopodmiotowych wadliwość podstawy prawnej świadczenia i w konsekwencji jego nienależność ocenia się nie w odniesieniu do stosunku, w ramach którego nastąpiło przysporzenie, lecz w odniesieniu do stosunku kauzalnego, w ramach którego doszło do uzgodnienia celu przysporzenia. W konsekwencji kondykcja przewidziana w art. 410 § 2 k.c. przysługuje między stronami świadczenia, tj. stosunku będącego przyczyną prawną (causą przysporzenia), a nie stosunku, w ramach którego doszło do przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia. Niemniej i w tego rodzaju sytuacjach nie można wyłączyć istnienia wadliwej podstawy prawnej świadczenia pomiędzy spełniającym świadczenie i jego odbiorcą, mimo dokonania przysporzenia obejmującego przedmiot świadczenia na podstawie ważnej umowy łączącej spełniającego świadczenie z odbiorcą przysporzenia, nie będącym jednocześnie odbiorcą świadczenia.

Wyrok SN z dnia 7 lipca 2017 r. V CSK 629/16

Standard: 15641 (pełna treść orzeczenia)