Odmowa ustanowienia pełnomocnika z urzędu a nieważność na podstawie art. 379 pkt 5 k.p.c.

Co do zasady jednak odmowa ustanowienia dla strony adwokata z urzędu nie usprawiedliwia zarzutu nieważności postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony jej praw.

W niektórych przypadkach nieprzyznanie fachowego pełnomocnika z urzędu - mimo spełnienia określonych warunków - może być kwalifikowane jako powodujące nieważność postępowania wskutek pozbawienia strony możności obrony jej praw. Dotyczy to jednak tylko sytuacji, gdy strona swoim zachowaniem wykazuje nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność, prowadzącą do tego, że przy faktycznym lub prawnym skomplikowaniu sprawy nie jest w stanie wykorzystać prawnych możliwości prawidłowego jej prowadzenia (zob. wyroki SN: z dnia 2 marca 2005 r., III CK 533/04; z dnia 25 maja 2005 r., I CK 773/04). 

Postanowienie SN z dnia 6 września 2022 r., II USK 628/21

Standard: 64554 (pełna treść orzeczenia)

Ocena zasadności wniosku o ustanowienie pełnomocnika procesowego należy do kompetencji sądu właściwego do rozstrzygnięcia sprawy na jej konkretnym etapie, który rozstrzyga w tym zakresie wydając postanowienie (art. 117 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.). Przyjmuje się jednak, że bez względu na możliwość odrębnej kontroli tego postanowienia (por. art. 394[1a] § 1 pkt 1 i art. 3942 § 11 pkt 1 k.p.c.; wcześniej art. 394 § 1 pkt 2 w związku z art. 117 § 6 k.p.c.), nie stoi to na przeszkodzie badaniu, czy w związku z odmową ustanowienia pełnomocnika procesowego, strona – ze względu na konieczność samodzielnego podejmowania czynności procesowych – nie została pozbawiona możliwości obrony. Ocena ta ma szczególny charakter; nie jest ona ukierunkowana na weryfikację prawidłowości prawomocnego postanowienia o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, lecz zakłada kontrolę ex post, czy z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy, w szczególności przebiegu postępowania po rozstrzygnięciu wniosku o ustanowienie pełnomocnika procesowego, strona była w stanie samodzielnie bronić swoich praw.

Do pozbawienia możności obrony może dojść w tym kontekście jedynie w wyjątkowych przypadkach, gdy następcza ocena zachowania strony wskazuje na nieznajomość reguł postępowania lub nieporadność w takim stopniu, że z uwzględnieniem skomplikowania sprawy nie była ona w stanie samodzielnie skorzystać z przysługujących jej uprawnień procesowych (por. w nowszym orzecznictwie wyrok SN z dnia 3 lutego 2021 r., II CSKP 59/21), co jest równoznaczne z brakiem zdolności postulacyjnej z przyczyn faktycznych.

Uwagi te należy odpowiednio odnieść do sytuacji, w której strona nie ubiegała się o ustanowienie pełnomocnika, jednakże jej zachowanie w toku postępowania, oceniane z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy, pozwala uznać, że występując w sprawie samodzielnie nie była ona w stanie skutecznie bronić swoich praw.

Jakkolwiek ustanowienie pełnomocnika procesowego bez inicjatywy strony jest dopuszczalne wyłącznie wyjątkowo (art. 560[1] k.p.c., art. 48 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, Dz. U. z 2020 r., poz. 685), nie zwalnia to sądu z konieczności dokonania wyprzedzającej oceny, czy samodzielne działanie strony w postępowaniu nie doprowadzi do jego nieważności, a w razie odpowiedzi twierdzącej - podjęcia działań w celu usunięcia braku zdolności postulacyjnej (por. uchwała SN z dnia 26 lutego 2015 r., III CZP 102/14; postanowienie SN z dnia 25 lipca 2019 r., III CZP 16/19).

Nie każda postać tego rodzaju zaburzenia jest równoznaczna z brakiem zdolności postulacyjnej prowadzącym do nieważności postępowania (por. np. wyroki SN z dnia 19 czerwca 1998 r., II UKN 102/98 i z dnia 16 grudnia 1997 r., II UKN 404/97 oraz postanowienia SN z dnia 18 października 2011 r., III UZ 24/11 i z dnia 9 maja 2019 r., IV CSK 495/18).

Sprawa, w której wydano zaskarżony wyrok, potwierdza trafność tego kierunku orzecznictwa. Z punktu widzenia dokonywanej ex post oceny, czy w związku z odmową ustanowienia pełnomocnika procesowego doszło do pozbawienia strony możności obrony jej praw, nie ma zarazem znaczenia, czy strona - sporządzając pisma procesowe w sprawie - działała samodzielnie, czy też korzystała z pomocy osób trzecich.

W toku rozprawy powód zadawał samodzielnie liczne pytania świadkom w miejscu składania zeznań; został także przesłuchany w charakterze strony. W apelacji wskazał prawidłowo podstawę prawną zaskarżenia wyroku Sądu Okręgowego i skonkretyzował zarzuty; sformułował wniosek apelacyjny i wniosek o dopuszczenie nowego dowodu. Apelacja zawierała obszerne uzasadnienie i została sporządzona w pełni komunikatywnym, płynnym językiem, z wykorzystaniem zwrotów języka prawniczego i wiedzy prawniczej; powód wziął również czynny udział w rozprawie apelacyjnej.

Wyrok SN z dnia 24 czerwca 2022 r., II CSKP 252/22

Standard: 73879 (pełna treść orzeczenia)