Niekorzystne rozporządzenie mieniem a świadczenie w celu niegodziwym

Prawo chroni dobra społeczne, nie stanowi zaś ochrony dla przestępstw - zabronionych transakcji narkotykowych. Ochrona prawna dla tych wyłudzeń, czy porachunków na rynku narkotykowym, zabezpieczenie przed potocznie rozumianym oszustwem, jest nieakceptowana prawnie i społecznie. Dobro chronione prawem musi przedstawiać wartość godną takiej ochrony. Prawo nie może chronić z góry zaplanowanych działań przestępnych, w których uczestniczą strony umowy w pełni świadome bezprawności transakcji, na którą się umawiają. 

Wobec tego, rozważania Sądu Okręgowego na str. 68 – 69 uzasadnienia o nadaniu statusu pokrzywdzonych dilerom narkotykowym, którzy mogli ponieść straty przy transakcji z hurtownikami z grupy przestępczej tzw. (...), o tym, że „ osoby pokrzywdzone doznały realnej szkody przekazując pieniądze, za które nie otrzymały spodziewanego ekwiwalentu”, są oderwane od pojęcia dóbr chronionych prawem, które zabezpieczają przepisy ustawy karnej. Sformułowanie zarzutu aktu oskarżenia, w ramach znamion oszustwa z art. 286 § 1 k.k., było nieporozumieniem stawiającym znak równości pomiędzy ochroną legalnych zobowiązań umownych – chronionych prawem cywilnym i karnym - a niebezpiecznymi działaniami grup przestępczych.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 7 kwietnia 2022 r., II AKa 17/21

Standard: 78206 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 286 § 1 k.k. nie przewiduje wyłączenia odpowiedzialności karnej w przypadku, gdy pokrzywdzony rozporządza mieniem w celu niegodziwym.

Znamieniem przestępstwa oszustwa jest wyłącznie obiektywna „niekorzystność” rozporządzenia mieniem w oderwaniu od celu tego rozporządzenia i oceny tego celu w kontekście jego zgodności z prawem i godziwości.

Choć rozporządzenie mieniem w wykonaniu zobowiązania o charakterze przestępnym może stać na przeszkodzie orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody, to nie dezaktualizuje to samego faktu pokrzywdzenia przestępstwem oszustwa.

Postanowienie SN z dnia 26 października 2020 r., II KK 305/19

Standard: 76070 (pełna treść orzeczenia)

Przepis art. 286 § 1 k.k. nie zawiera ograniczenia przewidzianego nim skutku oszustwa jedynie do „niekorzystnego rozporządzenia mieniem” wykonanego „w celu godziwym”, czy ogólniej – do „rozporządzenia niekorzystnego” i „godziwego”,

W dotychczasowym orzecznictwie sądowym nie podejmowano tymczasem prób jakiegokolwiek ograniczania rozporządzania mieniem, czy to przez zawężanie jego zakresu przedmiotowego, czy podmiotowego. Przeciwnie, Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że cywilnoprawne znaczenie „rozporządzenia mieniem” nie determinuje wykładni tego pojęcia na gruncie znamion przestępstwa określonego w art. 286 § 1 k.k., gdyż zwrot ten ma niezależne, „swoiste” prawnokarne znaczenie, wywodzone z przedmiotu ochrony oszustwa i jest ono rozumiane jako każda czynność zadysponowania mieniem, która odnosi się do szeroko postrzeganego stanu majątkowego pokrzywdzonego (zob. m.in. wyroki SN: z dnia 29 sierpnia 2012 r., V KK 419/11, OSNKW 2012, z. 12, poz. 133, z dnia 13 grudnia 2006 r., V KK 104/06, R-OSNKW 2006, poz. 2427, z dnia 14 stycznia 2010 r., V KK 235/09, OSNKW 2010, z. 6, poz. 5, z dnia 10 czerwca 2010 r., IV KK 1/10, lex nr 590282, z dnia 17 maja 2012 r., V KK 322/11, lex nr 1212390). Podkreślano, że następstwem przyjęcia szerokiego rozumienia, na gruncie art. 286 § 1 k.k., pojęcia „mienie” jest równie szerokie traktowanie terminu „niekorzystne rozporządzenie mieniem”, zaliczając do niego wszelkie działania bądź sytuacje, które w majątku pokrzywdzonego powodują jakiekolwiek niekorzystne zmiany (postanowienie SN z dnia 15 czerwca 2007 r., I KZP 13/07, OSNKW 2007, z. 7-8, poz. 56). W tym też kontekście należy odczytywać wywód wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 2004 r., II KK 381/03, R-OSNKW 2004, poz. 523, w którym wskazano, że „przepis art. 286 § 1 k.k. nie dzieli oszustw na „lepsze” i „gorsze”, a jedynie wskazuje na przesłanki, jakie winny być spełnione, aby można było sprawcy przypisać czyn” – przy czym zawarta w nim uwaga, że „przedmiotem ochrony w ramach przepisu art. 286 § 1 k.k. jest nie tylko świadczenie majątkowe objęte ochroną prawną, ale też każde inne - choćby spełnienie świadczenia przez osobę oszukiwaną naruszało przepis ustawy karnej”, należy traktować jako skrót myślowy. W istocie bowiem przecież wskazano, że świadczenia atakować mają mienie pokrzywdzonego, niezależnie od tego jaka będzie ocena prawna owych świadczeń. W każdej zatem sytuacji faktycznej odpowiadającej typowi czynu z art. 286 § 1 k.k. niezbędne jest dokonanie oceny wartościowania rozporządzenia mieniem jako niekorzystnego. Porównać zatem należało pojęcia „niekorzystnego rozporządzenia mieniem” i „świadczenia w celu niegodziwym”, z których drugie występuje na gruncie prawa cywilnego i wynika z treści art. 412 k.c., stanowiącego, że „Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość”. Jak się zauważa, świadczenie w celu niegodziwym jest pojęciem ocennym, a przez cel niegodziwy rozumieć należy nie zachowanie, ale intencję osiągnięcia pewnego stanu rzeczy, który pozostaje w rażącej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego albo w rażącej sprzeczności z normami moralnymi. Podkreśla się przy tym, że cel niegodziwy osiągnąć można zarówno drogą zachowań niestanowiących jeszcze naruszenia prawa, jak i już z prawem niezgodnych (T. Sokołowski, Komentarz do art. 412 k.c., Lex 2014; A. Rzetecka-Gil, Komentarz do art. 412 k.c., lex 2014; A. Szpunar, Przepadek nienależnego świadczenia, PS 1999, s. 14; P. Księżak, Edukacja Prawnicza 2008, nr 12, s. 21). Wpisana w kryterium niegodziwości „celowość” czyni je więc zarazem elementem podmiotowym, który towarzyszyć ma świadczeniu, a zatem nie wymaga odróżnienia od obiektywnej, przedmiotowej oceny „korzystności” albo „niekorzystności” rozporządzenia mieniem. W tym kontekście, nie może budzić wątpliwości, że „nie ma znaczenia dla bytu oszustwa, czy doszło do niego w wyniku zawarcia umowy legalnej czy też przez zawarcie umowy zakazanej przez prawo, a więc w sytuacji gdy sam pokrzywdzony z zasady kieruje się motywem godnej potępienia chciwości” (tak T. Oczkowski, Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kraków 2004, s. 65 – za wyrokami SN: z dnia 19 listopada 1949 r., K 2076/49, PiP 1950, z. 2, s. 137 oraz z dnia 25 czerwca 1937 r., K 733/37, Głos Sądownictwa 1938, nr 2, s. 174). Skonkludować więc można, że niekorzystne rozporządzenie mieniem, o którym mowa w art. 286 § 1 k.k., może być, w zależności od realiów badanego zdarzenia, wykonane zarówno w celu godziwym, jak niegodziwym. Spojrzenia tego w żaden też sposób nie mąci założenie wiążące niegodziwość rozporządzenia mieniem jedynie z przewidzianym w art. 412 k.c. świadomym spełnieniem świadczenia w zamian za dokonanie czynu zabronionego (które często wszak jest zarazem świadczeniem w celu niegodziwym), polegającego na podjęciu się (także oszukańczego) pośredniczenia w załatwieniu sprawy w określonej instytucji, opisanego w art. 230 § 1 k.k. Wysuwany na tym tle argument, że mienie (przedmiot świadczenia), o którym mowa w unormowaniu art. 412 k.c., w żadnej sytuacji nie podlega ochronie prawnej, jako że takie świadczenie nigdy nie jest niekorzystnym rozporządzeniem mieniem, ale świadczeniem niegodziwym, podlegającym przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa, nie znajduje uzasadnienia w treści tego unormowania (A. Barczak-Oplustil w: A. Zoll red., Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. II, Warszawa 2013, s.1197). Wystarczy przypomnieć, że w myśl obowiązującej od dnia 1 października 1990 r. treści art. 412 k.c. (znowelizowanej ustawą z dnia 28 lipca 1990r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 55, poz. 321), określony tym przepisem przepadek ma charakter fakultatywny, co oznacza, że ów przepadek nie następuje (jak poprzednio) ex lege, lecz stanowi o nim dopiero konstytutywne orzeczenie sądu. Świadczącemu (przynajmniej formalnie) przysługuje więc prawo domagania się zwrotu świadczenia na zasadach ogólnych, czyli m.in. na podstawie art. 410 § 2 k.c. (zob. szerzej P. Księżak, op.cit., s. 20), co zarazem nie pozostaje w sprzeczności z prawnokarną ochroną mienia. Trafnie przy tym podkreśla prokurator Prokuratury Generalnej, że nawet w poprzednim stanie nie było, tym bardziej obecnie nie ma więc przeszkód do upatrywania niekorzystnego rozporządzenia mieniem w spełnieniu nienależnego świadczenia sprawcy płatnej protekcji, jeżeli ten wprowadza udzielającego korzyści w błąd bądź utrzymuje go w błędzie co do tego, że ma wpływy, na które się powołuje, lub że zamierza pośredniczyć w załatwieniu sprawy. Można tylko dodać, że do tej kategorii należy również wprowadzenie w błąd, bądź wyzyskanie błędu co do rzeczywistego istnienia „sprawy”, którą sprawca podejmuje się załatwić. W istocie więc tylko faktyczna realność takiej sytuacji podlega in concreto ustaleniom i ocenom; te jednak zawsze pozostają w ramach samodzielności jurysdykcyjnej sądu.

Z rozważanego natomiast punktu widzenia, jest oczywiste, że mienie osoby przekazującej korzyść podlega ochronie, a obiektywna „niekorzystność” rozporządzenia tym mieniem nie traci tej cechy w wyniku spełnienia świadczenia majątkowego w zamian za płatną protekcję. W takim razie, należało zarazem dostrzec, że przepis art. 286 § 1 k.k. nie zawiera ograniczenia przewidzianego nim skutku oszustwa jedynie do „niekorzystnego rozporządzenia mieniem” wykonanego „w celu godziwym”, czy ogólniej – do „rozporządzenia niekorzystnego” i „godziwego”, co już na gruncie językowym wyklucza zawężającą interpretację wskazanego znamienia. Także od strony systemowej i funkcjonalnej nie ma powodów, które pozwalałyby na pozostawienie poza reakcją karną sprawców, którzy zrealizowali wysłowione w art. 286 § 1 k.k. znamiona oszustwa, z tym tylko, że świadczenia na ich rzecz podlegałyby ocenie jako spełnione niegodziwie, co ewentualnie mogłoby stanowić czynnik prawnokarnej oceny czynu sprawcy na gruncie art. 115 § 2 k.k.

Postanowienie SN z dnia 29 stycznia 2015 r., I KZP 24/14

Standard: 13731 (pełna treść orzeczenia)