Obserwacja w zakładzie leczniczym (art. 203 k.p.k.)

Przepis art. 203 § 1 k.p.k., regulujący kwestię orzekania o badaniu stanu zdrowia psychicznego oskarżonego połączonym z obserwacją w zakładzie leczniczym, został znowelizowany ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2009 r. Nr 20, poz. 104). O niezgodności tego przepisu (w brzmieniu wcześniej obowiązującym) z Konstytucją orzekł Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 10 lipca 2007 r., SK 50/06, 

W wykonaniu obowiązku dostosowania systemu prawa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego ustawodawca wprowadził istotną zmianę w art. 203 § 1 k.p.k., przez dodanie drugiego zdania w brzmieniu: "Przepis art. 259 § 2 stosuje się odpowiednio, chyba że oskarżony wnosi o poddanie go obserwacji". W uzasadnieniu projektu ustawy (Sejm RP - IV kadencja, nr druku 901) akcentowano, że badanie psychiatryczne połączone z obserwacją, stanowiąc metodę badawczą w psychiatrii, jest zarazem formą pozbawienia oskarżonego wolności osobistej. Dlatego też potrzeba umieszczenia oskarżonego w zakładzie psychiatrycznym powinna być weryfikowana z punktu widzenia dopuszczalnych prawnie ograniczeń konstytucyjnie gwarantowanej wolności osobistej.

W art. 259 § 2 k.p.k. ustawodawca zastrzegł, że nie stosuje się tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, iż sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Nie można też stosować tego środka, jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku (art. 259 § 3 k.p.k.).

Zważywszy, że czas pobytu oskarżonego w zakładzie leczniczym w celu obserwacji psychiatrycznej stanowi rzeczywiste pozbawienie wolności w rozumieniu art. 63 § 1 k.p.k., nieodzowne staje się odstąpienie od takiej formy badania stanu zdrowia psychicznego oskarżonego w wypadkach, gdy z okoliczności sprawy wynika, iż nie zaktualizuje się norma o powinności zaliczenia czasu pobytu zakładzie leczniczym na poczet bezwzględnej kary pozbawienia wolności.

Tak więc w postępowaniu dotyczącym czynu, którego przypisanie nie pociąga konieczności wydania orzeczenia o izolowaniu sprawcy, nie należy, poza wypadkami uniemożliwiania przez sprawcę przeprowadzenia postępowania karnego, stosować takiej formy pozbawienia wolności, która nie zostanie zrekompensowana zaliczeniem na poczet kary pozbawienia wolności. Przepisy dopuszczające niezaliczenie okresu rzeczywistego pozbawienia wolności (w tym wypadku pobytu w zakładzie leczniczym) na poczet bezwzględnej kary pozbawienia wolności nie spełniają standardu konstytucyjnego, obligującego ustawodawcę do respektowania zasady proporcjonalności przy wprowadzaniu uregulowań dopuszczających stosowanie środków połączonych z pozbawieniem oskarżonego wolności.

Sąd Najwyższy uznał, że przytoczona tu motywacja zmiany art. 203 § 1 k.p.k., stanowiąca jej ratio legis, powinna wyznaczać kierunek wykładni nakazu odpowiedniego stosowania art. 259 § 2 k.p.k., w sytuacji gdy oskarżony nie wnosi o poddanie go obserwacji. Nie ma żadnych normatywnych ani aksjologicznych przesłanek, by pojmować ową odpowiedniość stosowania art. 259 § 2 k.p.k. w sposób relatywny, tj. w ten sposób, że zakaz orzekania o kierowaniu oskarżonego na obserwację psychiatryczną nie obowiązuje w wypadkach określonych art. 259 § 4 k.p.k. W tym ostatnim przepisie dopuszcza się stosowanie tymczasowego aresztowania, niezależnie od prognozy co do wymiaru kary, gdy oskarżony uniemożliwia samo przeprowadzenie postępowania karnego. Nie jest natomiast takim zachowaniem brak zgody oskarżonego na poddanie się obserwacji psychiatrycznej.

Niemożność wydania postanowienia o skierowaniu oskarżonego na obserwację wbrew jego woli stanowi swoisty zakaz dowodowy w postępowaniu, który jednak nie uniemożliwia wydania rozstrzygnięcia merytorycznego w oparciu o całokształt dostępnego materiału dowodowego.

Racją zakazu w warunkach określonych w art. 259 § 2 k.p.k. jest to, że umieszczenie oskarżonego w zakładzie psychiatrycznym, gdy on sam o to nie wnosił, stanowiłoby dolegliwość niepodlegającą rekompensacie przez zaliczenie pobytu w zakładzie na poczet kary izolacyjnej. Do ustalenia stanu poczytalności oskarżonego należy w tych warunkach dążyć przez ewentualne ponawianie badań ambulatoryjnych, a jeśli w dalszym ciągu nie okażą się one dostatecznie miarodajne, pozostaje rozstrzygnięcie niedających się usunąć wątpliwości w tej kwestii na podstawie właściwych przepisów postępowania karnego.

Prezentowana tu wykładnia wynika także z samego brzmienia drugiego zdania art. 203 § 1 k.p.k., nakazującego odpowiednie stosowanie § 2 art. 259 k.p.k., i nieprzewidującego stosowania także § 4 tego samego artykułu. Zasięg odpowiedniego stosowania przepisu art. 259 k.p.k. został zatem wyraźnie oznaczony.

Niewyrażenie zgody na poddanie się obserwacji jest uprawnieniem oskarżonego ustanowionym w art. 203 § 1 k.p.k.

Reasumując, należy stwierdzić, że odpowiednie stosowanie art. 259 § 2 k.p.k., nakazane przepisem art. 203 § 1 zd. 2 k.p.k., nie doznaje wyłączeń z przyczyn określonych w art. 259 § 4 k.p.k. Nie jest więc dopuszczalne wydanie przez sąd orzeczenia o poddaniu oskarżonego obserwacji psychiatrycznej, jeśli sam oskarżony o to nie wnosi, a na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że będzie orzeczona wobec niego kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania lub kara łagodniejsza albo że okres stosowanego w sprawie tymczasowego aresztowania przekroczy wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.

Nie ma możliwości skierowania oskarżonego na obserwację psychiatryczną także wtedy, gdy oskarżony o to nie wnosi, a przy braku znacznej społecznej szkodliwości czynu zabronionego popełnionego przez niego nie byłoby przesłanek wymienionych w art. 94 § 1 k.k. do wydania orzeczenia o umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym w wypadku ustalenia, że popełnił on czyn zabroniony w stanie zniesionej poczytalności (art. 31 § 1 k.k.).

W okresie stosowania wobec oskarżonego tymczasowego aresztowania albo wykonywania wobec niego kary o charakterze izolacyjnym, bądź środka zabezpieczającego o takim charakterze, nie istnieje ratio legis niestosowania wobec niego obserwacji psychiatrycznej, gdyż postanowienie sądu w tym przedmiocie nie stwarza wówczas samodzielnej podstawy prawnej dla pozbawienia oskarżonego wolności. W tych warunkach „odpowiednie” stosowanie art. 259 § 2 k.p.k. przemawia w istocie za niestosowaniem zawartego w nim zakazu, jako bezprzedmiotowego.

Postanowienie SN z dnia 31 maja 2011 r., V KK 402/10

Standard: 13558 (pełna treść orzeczenia)