Niealimentacja a jedność lub wielość przestępstw

Kryterium czasu decydujące o jedności lub wielości przestępstw powinno być rozumiane w tożsamy sposób w przypadku czynu ciągłego z art. 12 k.k. oraz w przypadku typów czynów zabronionych, których popełnienie zakłada wielość zachowań, w tym czynu zabronionego niealimentacji z art. 209 § 1 k.k.

W wyrokach z dnia 5 marca 2015 r., III KK 414/14; z dnia 9 listopada 2011 r., IV KK 321/11, i z dnia 19 maja 2010 r., V KK 74/10 Sąd Najwyższy kwestionował przyjęcie, że skazany popełnił jeden czyn zakwalifikowany z art. 209 § 1 k.p.k. w sytuacji, gdy przedmiotem postępowania było kilka okresów, w których skazany ten uchylał się od obowiązku łożenia na utrzymanie określonej osoby, przedzielonych wielomiesięcznymi przerwami.

Zdaniem SN w takim układzie faktycznym należało przyjąć koncepcję wielości przestępstw pozostających w zbiegu realnym lub co najwyżej zastosować instytucję przewidzianą w art. 91 § 1 k.k., aczkolwiek ta ostatnia możliwość przy znacznych okresach przerw nie wydala się zasadną (wyrok z dnia 5 marca 2015 r., III KK 414/14).

Przestępstwo z art. 209 § 1 k.k. - jak wskazywano w tych orzeczeniach - jest przestępstwem trwałym, gdyż polega na wywołaniu i utrzymywaniu określonego skutku przestępczego. Jeżeli jednak między okresami uporczywej niealimentacji wystąpi przerwa lub przerwy wywołane na przykład tym, że zobowiązany nie był w stanie wykonać tego obowiązku albo osoba uprawniona do alimentacji w tym czasie nie znajdowała się w sytuacji zagrożenia, to w takim wypadku należy rozważyć konstrukcję czynu ciągłego (art. 12 k.k.) lub ciągu przestępstw (art. 91 k.k.), z tym że mając na względzie wymóg pierwszego z powołanych przepisów ("z góry powzięty zamiar") w rzeczywistości w grę wchodzić może jedynie instytucja ciągu przestępstw, pod warunkiem spełnienia wymogu krótkich odstępów czasu, lub pozostawanie poszczególnych przestępstw niealimentacji w realnym zbiegu - art. 85 k.k. (wyrok z dnia 5 marca 2015 r., III KK 414/14).

Podobny pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z dnia 19 maja 2010 r., V KK 74/10, wskazując, że nie sposób uznać, w sytuacji gdy nie została przyjęta konstrukcja z art. 12 k.k., iż odbywanie przez 6 miesięcy kary pozbawienia wolności nie stanowiło przeszkody do przyjęcia, iż nieuiszczanie rat alimentacyjnych przed odbyciem tej kary, jak i po jej odbyciu, oczywiście przy wykazaniu wszystkich podmiotowych elementów tego przestępstwa, może stanowić jeden czyn zabroniony, a więc i jedno przestępstwo niealimentacji. Przyjęcie w takiej sytuacji istnienia dwóch czynów zabronionych miało zatem oparcie w ujęciu ontologicznym, ale także i w ujęciu normatywnym, nie sposób bowiem wykazać realizacji bezprawnego zamiaru uchylania się od płatności alimentów, kiedy zobowiązany do ich płatności odbywa karę pozbawienia wolności i nie uzyskuje w zakładzie karnym dochodów, co przecież obiektywnie uniemożliwia mu realizację takiego obowiązku.

W zależności od dokonanych w danej sprawie ustaleń faktycznych zachowanie sprawcy stanowić będzie bądź to jedno przestępstwo z art. 209 § 1 k.k., bądź też dwa (lub więcej) przestępstw, które - po spełnieniu przesłanek z art. 91 § 1 k.k., mogą z kolei stanowić ciąg przestępstw.

W tym kontekście należy podkreślić, że zaniechanie wykonywania obowiązku alimentacyjnego z przyczyn obiektywnych, w szczególności braku możliwości realizacji stosownych świadczeń, nie może stanowić podstawy odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 209 § 1 k.k. W sytuacji, gdy stan taki przedzielał okresy, w których spełnienie obowiązku alimentacyjnego było możliwe, należy dokonać stosownej modyfikacji opisu czynu, pomijając te fragmenty zachowania sprawcy, w których nie można było mu przypisać odpowiedzialności za brak spełnienia ciążących na nim obowiązków. Pominięcie owego okresu w żadnym razie nie przesądza, czy w pozostałym zakresie poszczególne zachowania sprawcy polegające na zawinionym zaniechaniu obowiązku alimentacji należy potraktować jako jedno przestępstwo, czy też wiele przestępstw. Ocena ta dokonuje się bowiem w oparciu o ogólne kryteria jedności i wielości czynów (i przestępstw), przy uwzględnieniu konstrukcji ustawowych przesądzających o tzw. normatywnej jedności czynu, takich jak np. czyn ciągły z art. 12 k.k. Powszechnie do kryteriów tych zalicza się także element czasowy, czyli okres, jaki upłyną! pomiędzy dwoma badanymi zachowaniami (także mającymi postać zaniechania). Jeżeli okres ten jest dłuższy, to z reguły będzie to prowadziło do odrzucenia jedności czynu, a w konsekwencji do uznania, że zachodzi przypadek wielości przestępstw.

W przypadku przestępstw, których realizacja może być rozciągnięta w czasie, należy przy tym odwoływać się do tych samych kryteriów czasowych, jakie ustawodawca zastosował w ogólnej konstrukcji czynu ciągłego z art. 12 k.k. Jakkolwiek dla realizacji znamion przestępstwa, których popełnienie zakłada wielość zachowań lub utrzymywanie określonego stanu rzeczy, nie jest konieczne spełnienie wszystkich przesłanek czynu ciągłego, w szczególności przesłanki "z góry podjętego zamiaru" obejmującego wszystkie kolejne zachowania, wydaje się, że brak jest uzasadnienia, by kryterium odstępów czasowych decydujących o jedności lub wielości przestępstw traktować w obu tych przypadkach odmiennie, chyba że ustawodawca wyraźnie to zaznaczył w opisie danego typu czynu zabronionego. Konstrukcja czynu ciągłego może mieć zastosowanie do wszystkich typów czynu zabronionego i wyraża pewną ogólną ideę rozstrzygania o jedności i wielości przestępstw na gruncie prawa karnego.

Wskazane w art. 12 k.k. kryterium czasowe powinno stanowić więc dyrektywę interpretacyjną także w innych przypadkach rozstrzygania o wielości przestępstw. Ostatecznie należy uznać, że kryterium czasu decydujące o jedności lub wielości przestępstw powinno być rozumiane w tożsamy sposób w przypadku czynu ciągłego z art. 12 k.k. oraz w przypadku typów czynów zabronionych, których popełnienie zakłada wielość zachowań, w tym czynu zabronionego niealimentacji z art. 209 § 1 k.k.

Postanowienie SN (7) z dnia 26 kwietnia 2017 r., I KZP 1/17

Standard: 13396 (pełna treść orzeczenia)