Pojęcie dni wolnych od pracy

Art. 66 ust. 2 Konstytucji statuuje prawo pracownika do dni wolnych od pracy, co oznacza, że prawo to pozostaje pod ochroną konstytucji, po drugie - konstytucja nie precyzuje, jakie dni są dniami wolnymi od pracy ani też ile dni wolnych od pracy przysługuje pracownikowi w danym okresie, na przykład w roku, po trzecie - konstytucja nie kategoryzuje dni wolnych od pracy, uznając na przykład, że dniami wolnymi od pracy są święta religijne, święta państwowe i niedziele, po czwarte - konstytucja w ogóle nie określa społecznych czy kulturowych lub gospodarczych albo religijnych funkcji dni wolnych od pracy, ani też nie przypisuje tych funkcji poszczególnym kategoriom dni wolnych od pracy, po piąte - dni wolne od pracy, do których pracownik ma prawo konstytucyjne, określa ustawa.

Ustrojodawca w art. 66 ust. 2 Konstytucji, formułując prawo podmiotowe, jednocześnie pozostawił ustawodawcy dużą swobodę regulacyjną. Trybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie wyraża pogląd, że wprawdzie przepis ten nie sprowadza się do roli postanowienia o charakterze czysto programowym, to zakres jego bezpośredniej stosowalności jest znacznie zredukowany. "W szczególności oznacza to ograniczenie zakresu roszczeń, jakie na podstawie art. 66 mogą przysługiwać jednostce. W każdym razie, za niedopuszczalne można uznawać wysuwanie roszczeń o charakterze pozytywnym, opartych wyłącznie na art. 66, a idących dalej niż to wynika z odpowiednich ustaw. Znaczenie prawne art. 66 (i innych podobnych przepisów) rysuje się natomiast w płaszczyźnie negatywnych obowiązków ustawodawcy, bo polega na wskazaniu mu pewnych minimalnych obowiązków. Innymi słowy, jeżeli regulacja ustawowa zejdzie poniżej pewnego minimum ochrony i doprowadzi do sytuacji, gdy dane prawo zostanie wydrążone z rzeczywistej treści, to - choćby w oparciu o zakaz naruszania «istoty» praw i wolności (art. 31 ust. 3 zdanie 2) - będzie można postawić takiej regulacji zarzut niekonstytucyjności i to zarówno w procedurze wniosku lub pytania prawnego, jak i w drodze skargi konstytucyjnej. (...) W powiązaniu z zasadą domniemania konstytucyjności ustaw (która odnosi się także do ustaw dotyczących praw socjalnych) oznacza to, że uznanie niekonstytucyjności ustawy jest możliwe tylko wtedy, gdy zostaną przedstawione argumenty w sposób niewątpliwy wykazujące, że kwestionowana regulacja ustawowa prowadzi do naruszenia «istoty» danego prawa, w szczególności poprzez wydrążenie tego prawa z jego rzeczywistej treści. Dopóki jednak dowód taki nie zostanie przeprowadzony należy uznać, że ustawodawca może przyjmować różne rozwiązania, także rozwiązania odstępujące na niekorzyść adresata od poprzedniego stanu rzeczy" (zob. wyrok z 24 października 2000 r., sygn. K 12/00, OTK ZU nr 7/2000, poz. 255).

W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, sformułowanie "prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy" oznacza, że ochroną konstytucyjną objęte są te dni wolne od pracy, które ustawodawca określił jako dni wolne od pracy, a mianowicie są to dni wolne od pracy określone w ustawie z 1951 r. oraz dni wolne od pracy, wynikające z ustawowej zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Wprawdzie, jak była mowa wyżej, o ile z ustawy wynika jednoznacznie, jakie konkretnie święta są dniami wolnymi od pracy oraz że tymi dniami są wszystkie niedziele, o tyle kodeks pracy przesądza jedynie zasadę, natomiast określenie konkretnych dni wolnych od pracy w danym tygodniu zależy od decyzji pracodawcy. "Z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy wynika, że w okresie rozliczeniowym powinien on obejmować maksymalnie 5 dni pracy oraz co najmniej 2 dni wolne. Pierwszym dniem wolnym jest niedziela, będąca dniem ustawowo wolnym od pracy, a w przypadku pracowników wykonujących dozwoloną pracę niedzielną - dzień wolny udzielony w zamian za pracę w niedzielę. Drugi dzień wolny (dzień wolny wynikający z zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy) nie został przez ustawodawcę narzucony, wobec czego powinien zostać określony w rozkładzie czasu pracy wynikającym z układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub obwieszczenia. W szczególności nie ma wymogu, aby drugim dniem wolnym była sobota. Z zastrzeżeniem obowiązku zapewnienia pracownikowi trzydziestopięciogodzinnego odpoczynku tygodniowego, dni wolne od pracy mogą być rozkładane równomiernie na poszczególne tygodnie lub kumulowane w zależności od potrzeb pracodawcy" (Ł. Pisarczyk, komentarz do art. 129, [w], Kodeks pracy. Komentarz, Lex nr 2011).

Konstytucja gwarantuje zatem prawo pracownika do dni wolnych od pracy, które są określone w ustawie, a zatem są to dni świąteczne (święta), niedziele i inne dni wolne od pracy, na podstawie kodeksu pracy.

Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 14 listopada 2001 r. (sygn. akt III ZP 20/01) słusznie zwrócił uwagę na odmienną od dnia świątecznego rolę niedzieli. "Niedziela jako dzień wolny od pracy stanowi ustawową gwarancję prawa do wypoczynku. Dni świąteczne (święta) wolne od pracy służą - jak sama nazwa wskazuje - świętowaniu świąt państwowych lub religijnych. Jest to w przypadku świąt państwowych czas na udział w uroczystościach, celebrowaniu pewnych rocznic, a w przypadku świąt kościelnych czas na udział w obrzędach religijnych".

Funkcja niedzieli, w kręgu kultury chrześcijańskiej, nie była zasadniczo tożsama z rolą dnia wolnego od pracy. Wedle tradycji chrześcijańskiej istnieje odwieczny rytm dni roboczych i świąt, przy czym za święta uznawane były także niedziele, przez co niedzieli było bliżej do świąt chrześcijańskich niż do dni wolnych od pracy, jednakże przemiany społeczne, kulturowe i cywilizacyjne doprowadziły do stopniowego traktowania niedzieli jako dnia wolnego pracy, co należy uwzględniać przy ocenie konstytucyjności kwestionowanego przepisu w tym dnia wolnego od pracy przypadającego ze względu na przeciętnie pięciodniowy tydzień pracy. Tyle, że dodatkowy dzień wolny wynikający z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy nie został wyznaczony jako stały dzień tygodnia, jak w przypadku niedzieli. Ustawodawca pozostawił pracodawcy swobodę w kształtowaniu rozkładu czasu pracy w celu umożliwienia, w różnych systemach czasu pracy, realizacji ustawowej zasady przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.

Zarówno niedziela, jak i święto, zgodnie z art. 1 ustawy o dniach wolnych od pracy są dniami wolnymi od pracy. Ponieważ jednak Konstytucja nie wiąże dni wolnych od pracy z niedzielami i świętami, lecz pozostawia to ustawodawcy, to należy uznać, że niezależnie jednak od funkcji święta i niedzieli, jako dni wolnych od pracy, istotą prawa gwarantowanego art. 66 ust. 2 Konstytucji jest uprawnienie pracownika do nieświadczenia pracy w tym dniu. Prawo to może być jednak ograniczone zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji przez zobowiązanie pewnych kategorii pracowników do świadczenia pracy także w niedziele lub święta.

Liczba dni wolnych od pracy w danym okresie rozliczeniowym mogłaby być różna dla różnych grup pracowników, gdyby można było na podstawie przepisów prawa wyodrębnić grupy pracowników, którym ze względu na cechy osobowe lub charakter pracy mogłaby przysługiwać mniejsza lub większa liczba dni wolnych od pracy niż pozostałym pracownikom.

Wprowadzenie różnic w liczbie dni wolnych od pracy przysługujących pracownikom tylko na podstawie przyjętego przez danego pracodawcę rozkładu czasu pracy nie znajduje racjonalnego uzasadnienia. Przyjęte przez ustawodawcę kryterium zróżnicowania nie wynika ani z cech osobowych pracownika, ani z charakteru jego pracy. Zróżnicowanie sytuacji prawnej pracowników następuje w sposób przypadkowy w zależności od tego, w jakie dni tygodnia, inne niż niedziela, przypadają ustawowo określone święta.

Zróżnicowanie sytuacji prawnej pracowników w zakresie prawa do dnia wolnego od pracy w zamian za święto w zależności od tego czy święto przypada w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy czy w dniu będącym według tego rozkładu czasu pracy dniem pracy, nie znajduje usprawiedliwienia w potrzebach i interesach gospodarki narodowej. Rozważania natury budżetowej nie mogą uzasadniać dyskryminacji (zob. wyroki Trybunału Sprawiedliwości: z 23 października 2003 r. w sprawach połączonych C-4/02 i C-5/02 Schönheit i Becker, Rec. s. I-12575, pkt 85; z 22 kwietnia 2010 r. w sprawie C-486/08 Zentralbetriebsrat der Landeskrankenhäuser Tirols, Zb.Orz. s. I-3527, pkt 46).

Wyrok TK z dnia 2 października 2012 r., K 27/11, OTK-A 2012/9/102, Dz.U.2012/1110

Standard: 1731 (pełna treść orzeczenia)