Dobro dziecka jako podstawa zmiany orzeczenia o wydaniu dziecka w trybie art. 577 k.p.c. (art. 598[5] § 5 k.p.c.)

W sprawie o wydanie dziecka na podstawie Konwencji haskiej, wszczętej po wejściu w życie ustawy z dnia 26 stycznia 2018 r. o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych (Dz.U. z 2018 r., poz. 416), nie stosuje się art. 577 k.p.c. do fazy postępowania prawomocnie rozstrzygającego o wydaniu dziecka (art. 598[5] § 5 k.p.c.), co w orzecznictwie Sądu Najwyższego było przed nowelizacją uznawane za dopuszczalne (por. uchwała SN z dnia 22 listopada 2017 r., III CZP 78/17 oraz postanowienia SN z dnia 13 marca 2015 r., III CZP 3/15 i z dnia 27 kwietnia 2017 r., II CNP 67/17). Ustawodawca uwzględnił w ten sposób wątpliwości dotyczące jurysdykcji krajowej do orzekania w tej kwestii w związku z unormowaniami prawa unijnego, a także chciał zapobiec ponownej ingerencji sądu w treść prawomocnego orzeczenia, co nie odpowiadałoby celom Konwencji haskiej (por. uz. rządowego projektu ustawy o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1827, Sejm VIII Kadencji).

Wyłączenie art. 577 k.p.c., o którym mowa w art. 598[5] § 5 k.p.c., dotyczy postępowania rozpoznawczego w przedmiocie wniosku o nakazanie powrotu dziecka. Odmiennym zagadnieniem jest możliwość stosowania art. 577 k.p.c. w odniesieniu do orzeczeń sądu zapadających w postępowaniu wykonawczym na skutek ewentualnych nowych okoliczności powstających na tym etapie, w związku z realizacją orzeczenia.

Sąd, który wydał na wniosek uprawnionego postanowienie zlecające kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie dziecka (art. 598[6] k.p.c.), jest zobligowany do zapewnienia, by postępowanie wykonawcze przebiegało w taki sposób, by dobro dziecka nie zostało naruszone, zwłaszcza by nie doznało ono krzywdy fizycznej lub moralnej. Może to skutkować wstrzymaniem wykonania orzeczenia do czasu ustania stanu zagrożenia i wydaniem stosownych zarządzeń zapewniających przeprowadzenie procedury wydania dziecka w sposób nie naruszający jego dobra, w tym zmierzających do przywrócenia lub wzmocnienia więzi między dzieckiem a rodzicem, który ma przejąć nad nim pieczę, zneutralizowania postępowania rodziców, pochłoniętych własnym sporem, nie dostrzegających potrzeb dziecka i czyniących z jego wydania zdarzenie traumatyczne, pociągające za sobą znaczne ryzyko szkód psychicznych (art. 598[12] k.p.c.).

Okoliczności powyższego rodzaju nie stanowią - wobec treści art. 598[5] § 5 k.p.c. - podstawy zmiany prawomocnego postanowienia nakazującego powrót dziecka, ale mogą uzasadniać czasowe wstrzymanie jego wykonania (art. 598[12] § 2 k.p.c.) i podjęcie w tym czasie wszystkich środków, których można rozsądnie oczekiwać, ułatwiających realizację postanowienia powrotowego oraz złagodzenie trudnej dla dziecka sytuacji z tym związanej, w tym odpowiedniego zorganizowania kolejnej próby jego odbioru. W tym czasie rodzic inicjujący postępowanie wykonawcze również może podjąć kroki ułatwiające organizację powrotu dziecka, do czasu rozstrzygnięcia sporu o opiekę.

Nie można także wykluczyć, że okoliczności powstałe w związku z prowadzeniem postępowania wykonawczego, będą miały taki charakter i nasilenie, że - w skrajnych i wyjątkowych przypadkach - mogą uzasadniać potrzebę rozważenia zmiany uprzednio wydanego postanowienia o zleceniu kuratorowi wydania dziecka (art. 577 k.p.c.). System prawny każdorazowo przewiduje rozwiązania, które umożliwiają - w wypadku wystąpienia już po wydaniu prawomocnego orzeczenia istotnych zmian okoliczności (causa superveniens) - podjęcie przez Sąd stosownych działań, także wówczas, gdy orzeczeniu przysługuje atrybut wykonalności (por. np. art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., art. 840[2] k.p.c.). Systemowo niespójne byłoby zatem przyjęcie, że w związku z wyłączeniem w procedurze wydania dziecka na podstawie Konwencji haskiej - która ma na celu pełne i rzeczywiste, a nie formalne zabezpieczenie interesów dziecka - stosowania art. 577 k.p.c., taka możliwość została całkowicie i definitywnie wykluczona. Wyjątkowo, w razie ujawnienia się trwałych przeszkód w wykonaniu orzeczenia i związanych z nimi nowych okoliczności, których sąd nie mógł wziąć pod uwagę przy wydaniu orzeczenia i których nie można przezwyciężyć za pomocą wszelkich środków pozostających do dyspozycji sądu w postępowaniu wykonawczym, może dojść do odmowy wykonania prawomocnego postanowienia powrotowego, jeżeli kontynuowanie tego postępowania sprzeciwiałoby się najlepszemu interesowi dziecka, w ujęciu chronionym postanowieniami Konwencji haskiej (por. wyroki ETPC z dnia 24 lipca 2003r., nr 36812/97 i nr 40104/98 w sprawie Sylvester przeciwko Austrii, a także z dnia 8 kwietnia 2008r., w sprawie PP przeciwko Polsce nr 8677/03 i z dnia 2 listopada 2010r. w sprawie Serghides przeciwko Polsce nr 31515/04, w których Trybunał nie kwestionował, że istotna zmiana okoliczności może uzasadniać niewykonanie prawomocnego orzeczenia odnośnie wydania dziecka, z tym, że władze krajowe powinny niezwłocznie podjąć wszystkie czynności - których można od nich rozsądnie oczekiwać - w celu ułatwienia wykonania postanowienia powrotowego).

Postanowienie SN z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21

Standard: 52178 (pełna treść orzeczenia)

Artykuł 577 k.p.c. ma zastosowanie także do postanowień zarządzających wydanie dziecka na podstawie Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze dnia 25 października 1980 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528).

Artykuł 577 k.p.c. jest jednym z przepisów ogólnych mających zastosowanie w sprawach opiekuńczych. W ustawie procesowej zostały przewidziane wyjątki (por. art. 561 § 1, 583, 584, 588, 593, 598[21] k.p.c.), i nie ma wśród nich przepisu, który wyłączałby stosowanie art. 577 k.p.c. w sprawach o odebranie dziecka w ogólności (art. 598[1] - 598[13]) lub konkretnie w sprawach o odebranie dziecka na podstawie Konwencji haskiej. Żadnych postanowień, które wprost lub pośrednio stałyby na przeszkodzie możliwości zmiany orzeczenia o wydaniu bezprawnie uprowadzonego lub zatrzymanego dziecka, nie zawiera Konwencja haska ani rozporządzenie (WE) nr 2201/2003. Brak w tych aktach postanowień dotyczących „procedury wzruszenia” orzeczenia wydanego na podstawie Konwencji haskiej nie świadczy o wyłączeniu takiej możliwości.

Konwencja i rozporządzenie, które nie kształtują w sposób autonomiczny postępowania w tych sprawach, pozostawiając to prawu krajowemu, nie przewidują też możliwości zaskarżenia apelacją postanowienia zarządzającego wydanie dziecka, co nie skłania przecież do twierdzenia, że postanowienia te są niezaskarżalne i nie stosuje się do nich art. 518 zdanie pierwsze k.p.c. Wyłączenie stosowania przepisu ogólnego mogłoby nastąpić w przepisie szczególnym, takiej regulacji prawnej jednak nie wprowadzono.

Nie przekonuje argument, że art. 577 k.p.c., jako wyjątek od ogólnej zasady niewzruszalności orzeczeń proklamowanej w art. 523 k.p.c., podlega wykładni ścisłej. Postępowanie o odebranie dziecka, obejmujące także postępowanie o wydanie dziecka na podstawie Konwencji haskiej, zostało ukształtowane w określony sposób, który nie może być – bez wyraźnej po temu podstawy - modyfikowany przez wyłączenie stosowania obowiązującego przepisu.

W konkluzji należy stwierdzić brak normatywnej podstawy wyłączenia stosowania art. 577 k.p.c. w sprawach o odebranie dziecka na podstawie Konwencji haskiej. Rozważana kwestia nie znalazła szerszego odbicia w bieżącym orzecznictwie Sądu Najwyższego, po części zapewne z tego powodu, że obecnie (od dnia 1 lipca 2000 r., czyli po nowelizacji art. 519 [1] k.p.c. ustawą z dnia 24 maja 2000 r., Dz. U. Nr 48, poz. 554) od orzeczeń nakazujących wydanie dziecka nie przysługuje skarga kasacyjna. Gdy jednak wystąpiła potrzeba zajęcia stanowiska w tej kwestii, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 27 kwietnia 2017 r., II CNP 67/16 (nie publ.) stwierdził wprost, że art. 577 k.p.c. ma zastosowanie w sprawach o odebranie dziecka na podstawie Konwencji haskiej.

Możliwość zmiany prawomocnego postanowienia nakazującego wydanie dziecka na podstawie Konwencji haskiej nie wzbudziła wątpliwości w Europejskim Trybunale Praw Człowieka, czego dowodzą wyroki z dnia 8 kwietnia 2008 r., w sprawie ze skargi P.P. przeciwko Polsce, 8677/03 i z dnia 2 listopada 2010 r., w sprawie ze skargi Serghides przeciwko Polsce, 31515/04). W obu tych sprawach doszło do zmiany, na podstawie art. 577 k.p.c., prawomocnych orzeczeń nakazujących wydanie dziecka i Trybunał przyjął w tej kwestii, że zmiana istotnych okoliczności może uzasadniać niewykonanie prawomocnego postanowienia dotyczącego ponownego połączenia jednego z rodziców z dzieckiem. Trybunał, rozpoznając sprawy ze skarg o naruszenie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) skupiał się na ustaleniu, czy zmiana okoliczności uzasadniająca niewykonanie prawomocnego orzeczenia nakazującego wydanie 7 dzieci nie wynikała z faktu, że władze krajowe nie podjęły wymaganych kroków w celu ułatwienia wykonania postanowienia. Takie samo stanowisko Trybunał zajmował nie tylko w sprawach polskich (por. wyrok z dnia 24 lipca 2003 r., ze skargi Sylvester przeciwko Austrii, 36812/97 i 40104/98).

Rozważania te prowadzą do wniosku, że art. 577 k.p.c., którego celem jest dobro dziecka, ma zastosowanie do postanowień zarządzających wydanie (odmawiających wydania) dziecka także wtedy, gdy zostały wydane na podstawie Konwencji haskiej. Nie oznacza to, że można bagatelizować, niebezpodstawnie eksponowany przez Sąd, potencjalny negatywny skutek stosowania art. 577 k.p.c., wiążący się z wydłużeniem postępowania i utrzymaniem stanu niepewności co do sytuacji dziecka. Ciężar przeprowadzenia postępowania w sposób maksymalnie ograniczający te skutki spoczywa na sądzie opiekuńczym, który musi w tym celu efektywnie wykorzystać właściwe instrumenty procesowe. Prawidłowe stosowanie art. 577 k.p.c. wyklucza traktowanie go jako rodzaj „zastępczego” (w miejsce nieprzysługującego) środka zaskarżenia, co – przy uważnej postawie sądu opiekuńczego – może być szybko rozpoznane. Ponadto, chociaż zasadniczo przyjmuje się, że podstawę zmiany orzeczenia może stanowić nie tylko przekształcenie okoliczności faktycznych, ale także modyfikacja dokonanej uprzednio oceny, decydujące znaczenie należy jednak przypisać wystąpieniu nowych lub ujawnieniu wcześniej nieznanych okoliczności, w świetle których okaże się, że dobro dziecka wymaga zmiany wcześniejszego orzeczenia.

Uchwała SN z dnia 22 listopada 2017 r., III CZP 78/17

Standard: 13015 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy