Dobro dziecka jako podstawa zmiany orzeczenia o wydaniu dziecka w trybie art. 577 k.p.c. (art. 598[5] § 5 k.p.c.)

Niemożność zmiany prawomocnego postanowienia na podstawie art. 577 k.p.c. dotyczy postanowień wydawanych w przedmiocie wniosku o nakazanie powrotu dziecka, niezależnie od kierunku rozstrzygnięcia, tj. zarówno uwzględniających, jak i oddalających wniosek.

Przepis art. 598[5] § 5 k.p.c. nie odnosi się do postępowania wykonawczego toczącego się po wydaniu prawomocnego postanowienia nakazującego powrót dziecka i inicjowanego wnioskiem o zlecenie kuratorowi przymusowego odebrania dziecka.

Ustawą z dnia 26 stycznia 2018 r. o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych (Dz.U. z 2018 r., poz. 416, dalej - „ustawa nowelizująca”) wyłączono stosowanie art. 577 k.p.c. (art. 598[5] § 5 k.p.c.). Z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej wynika, że założeniem tego wyłączenia było przekonanie, iż możliwość ponownej ingerencji w treść orzeczenia na podstawie art. 577 k.p.c. nie służy celom Konwencji haskiej, a ponadto po wydaniu prawomocnego orzeczenia upada jurysdykcja krajowa sądów polskich (por. druk sejmowy VIII kadencji nr 1827).

O ile umożliwienie ingerencji w prawomocne postanowienie nakazujące powrót dziecka z ogólnym powołaniem się na niewłaściwą lub niewystarczającą ocenę dobra dziecka nie byłoby możliwe do pogodzenia z celami Konwencji haskiej, o tyle nie można wykluczyć, zwłaszcza w przypadku przedłużania się postępowania wykonawczego, mimo podejmowania przez sąd wszelkich działań mogących przeciwdziałać takiemu stanowi rzeczy, tak znaczącej i trwałej zmiany okoliczności, która skutkować będzie następczym powstaniem przeszkód do powrotu dziecka w świetle art. 13 ust. 1 lit. b) lub art. 13 ust. 2 Konwencji haskiej. Wobec wyraźnej regulacji przyjętej w art. 598[5] § 5 k.p.c. sytuacja taka nie może wprawdzie prowadzić do zmiany postanowienia nakazującego powrót dziecka, może jednak skutkować brakiem zgody na stosowanie środków przymusu i zmianą uprzednio wydanego postanowienia zezwalającego na przymusowe odebranie dziecka (art. 5986 k.p.c.) (por. postanowienie SN z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21).

Pozbawienie sądu możliwości uwzględnienia takich okoliczności, pod warunkiem, że rzeczywiście mają one nowy i skonkretyzowany charakter oraz nie są możliwe do przezwyciężenia przy pomocy rozwiązań oddanych do dyspozycji sądu w postępowaniu wykonawczym, kolidowałoby z nakazem dążenia do najlepszego zabezpieczenia interesu dziecka w ujęciu przyjętym w Konwencji haskiej. Ustanowiony w art. 12 ust. 1 Konwencji haskiej traktatowy obowiązek nakazania powrotu dziecka nie ma bowiem bezwarunkowego charakteru i doznaje wyjątków w sytuacjach, w których powrót dziecka do państwa jego stałego pobytu przed bezprawnym uprowadzeniem lub zatrzymaniem nie byłby w jego najlepszym interesie. Adekwatnym narzędziem nie jest w tej mierze, co jasne, skarga kasacyjna, którą w ograniczonym zakresie dopuszczono ustawą nowelizującą. Charakter postępowania kasacyjnego zakłada bowiem kontrolę legalności zaskarżonego orzeczenia przy jednoczesnym związaniu jego podstawą faktyczną ustalaną na chwilę zamknięcia rozprawy w postępowaniu apelacyjnym (art. 398[13] § 2 k.p.c.) (por. postanowienie SN z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21).

Przepis art. 598[5] § 5 k.p.c. i wynikająca z niego niemożność zmiany prawomocnego postanowienia na podstawie art. 577 k.p.c. nie implikuje niedopuszczalności drogi sądowej w sprawie zainicjowanej wnioskiem o zmianę prawomocnego orzeczenia (art. 199 § 1 pkt 1 w związku z art. 13 § k.p.c.), opartym na okolicznościach wskazanych w art. 577 k.p.c. Oznacza natomiast, że wniosek taki nie może okazać się skuteczny, ponieważ sąd - na zasadzie wyjątku od zasady przyjętej w sprawach opiekuńczych - nie jest władny zmienić wydanego przez siebie prawomocnego postanowienia na podstawie wskazanej w tym przepisie, bez względu na siłę prezentowanych we wniosku argumentów. Wniosek złożony w tych okolicznościach winien zatem podlegać oddaleniu, jako bezzasadny.

Przepis art. 31 ustawy nowelizującej stanowi wyraz zasady kontynuacji, a użyte w nim sformułowanie „do spraw (…) wszczętych i niezakończonych” oznacza, że nakaz stosowania przepisów dotychczasowych odnosi się do postępowań w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką prowadzonych na podstawie Konwencji haskiej toczących się w chwili wejścia w życie ustawy nowelizującej i do tego momentu niezakończonych. W postępowaniach tych nie mają zatem zastosowania nowe reguły dotyczące właściwości sądu, obowiązkowego zastępstwa przez adwokatów lub radców prawnych, terminów przewidzianych na rozpoznanie wniosku w zakresie, w jakim ich źródłem jest ustawa nowelizująca (por. art. 11 ust. 3 akapit drugi rozporządzenia nr 2201/2003), a także wprowadzone ustawą nowelizującą zasady sporządzania uzasadnienia postanowienia co do istoty sprawy.

W art. 31 ustawy nowelizującej nie sprecyzowano, z jaką chwilą należy wiązać zakończenie sprawy inicjowanej wnioskiem o nakazanie powrotu dziecka. Moment ten trzeba ustalić z uwzględnieniem celu tego przepisu, jakim jest wyznaczenie końcowego momentu czasowego stosowania dawnego prawa w postępowaniach będących w toku w chwili wejścia w życie ustawy nowelizującej. Mając to na względzie, skoro chodzi o „zakończenie” sprawy, chwilę tę należy wiązać z definitywnym rozstrzygnięciem o zasadności złożonego wniosku, co następuje z momentem uprawomocnienia się orzeczenia co do istoty sprawy, ewentualnie - jeżeli nie dochodzi do merytorycznego rozstrzygnięcia - prawomocnym odrzuceniem wniosku lub umorzeniem postępowania wywołanego jego wniesieniem. Na okoliczność, że w razie zastosowania reguły kontynuacji, w braku wyraźnej odmiennej regulacji, kres stosowania dawnego prawa wyznacza prawomocne zakończenie postępowania toczącego się w chwili wejścia w życie nowego prawa, zwraca się również uwagę w piśmiennictwie.

Przyjęta w art. 31 ustawy nowelizującej reguła kontynuacji nie może zatem stanowić podstawy do przyjęcia, że postanowienie uwzględniające wniosek M. S. o nakazanie powrotu dziecka może podlegać zmianie na podstawie art. 577 k.p.c., którego stosowanie wyłączono ustawą nowelizującą. Zmiana ta, jak wyjaśniono w orzecznictwie, następuje w odrębnym postępowaniu, niestanowiącym kontynuacji postępowania prowadzącego do wydania orzeczenia, które ma podlegać zmianie (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2017 r., III CZP 78/17). Postępowanie to, aczkolwiek związane z postępowaniem poprzedzającym, jest postępowaniem samodzielnym i nie ma jedynie akcesoryjnego, ubocznego, charakteru, co mogłoby uzasadniać objęcie go regułą kontynuacji, mimo że do jego wszczęcia dochodzi już po uprawomocnieniu się orzeczenia wydanego w postępowaniu, które znajdowało się w toku w chwili wejścia w życie nowego prawa (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1934 r., II C 363/34, Zb. Orz. 1934, nr 11, poz. 750). Okoliczność zatem, że w chwili wejścia w życie ustawy nowelizującej toczyło się postępowanie w przedmiocie wniosku o nakazanie powrotu dziecka nie oznacza, że stan prawny poprzedzający wejście w życie ustawy nowelizującej ma zastosowanie także we wszczętym już po wejściu w życie tej ustawy odrębnym postępowaniu, którego przedmiotem jest żądanie zmiany prawomocnego postanowienia nakazującego powrót dziecka. Stanowisko to znajduje dodatkowe wsparcie w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, które wskazuje, że argumentem na rzecz przyjęcia w art. 31 ustawy nowelizującej zasady kontynuacji było uniknięcie wątpliwości dotyczących właściwości sądu w sprawach będących w toku w chwili wejścia w życie tej ustawy.

Skoro zmiana postanowienia sądu opiekuńczego na podstawie art. 577 k.p.c. następuje w odrębnym postępowaniu, przepis ten, wbrew zapatrywaniu skarżącego, nie może być objęty działaniem reguły kontynuacji przyjętej w art. 31 ustawy nowelizującej. Przepis art. 31 ustawy nowelizującej wyraża normę intertemporalną, której celem jest wyznaczenie granic czasowych zastosowania dawnego i nowego prawa w postępowaniach toczących się w chwili wejścia w życie ustawy nowelizującej, nie zaś we wszystkich postępowaniach z nimi związanych, które mogą być wszczęte w przyszłości. Jeżeli zatem, jak w okolicznościach sprawy, postępowanie o zmianę orzeczenia zostało wszczęte po wejściu w życie ustawy nowelizującej, sąd musi uwzględnić wprowadzony tą ustawą art. 5985 § 5 k.p.c., wyłączający możliwość modyfikacji wydanego postanowienia na podstawie przesłanek określonych w art. 577 k.p.c.

Okoliczność, że postępowanie w przedmiocie wniosku o nakazanie powrotu dziecka zostało wszczęte przed wejściem w życie ustawy nowelizującej nie przesądza także o tym, że uczestnicy postępowania nabyli swoistą ekspektatywę możliwości żądania w przyszłości zmiany prawomocnego orzeczenia na podstawie art. 577 k.p.c. Normy prawa procesowego cywilnego nie stanowią źródła tego rodzaju ekspektatyw, które podlegałyby regułom właściwym dla ochrony praw nabytych, co pozwala w szerokim zakresie na rozwiązywanie konfliktów intertemporalnych przy pomocy reguły aktualizacji 

Postanowienie SN z dnia 30 czerwca 2021 r., I CSKP 365/21

Standard: 88476 (pełna treść orzeczenia)

W sprawie o wydanie dziecka na podstawie Konwencji haskiej, wszczętej po wejściu w życie ustawy z dnia 26 stycznia 2018 r. o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych (Dz.U. z 2018 r., poz. 416), nie stosuje się art. 577 k.p.c. do fazy postępowania prawomocnie rozstrzygającego o wydaniu dziecka (art. 598[5] § 5 k.p.c.), co w orzecznictwie Sądu Najwyższego było przed nowelizacją uznawane za dopuszczalne (por. uchwała SN z dnia 22 listopada 2017 r., III CZP 78/17 oraz postanowienia SN z dnia 13 marca 2015 r., III CZP 3/15 i z dnia 27 kwietnia 2017 r., II CNP 67/17). Ustawodawca uwzględnił w ten sposób wątpliwości dotyczące jurysdykcji krajowej do orzekania w tej kwestii w związku z unormowaniami prawa unijnego, a także chciał zapobiec ponownej ingerencji sądu w treść prawomocnego orzeczenia, co nie odpowiadałoby celom Konwencji haskiej (por. uz. rządowego projektu ustawy o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1827, Sejm VIII Kadencji).

Wyłączenie art. 577 k.p.c., o którym mowa w art. 598[5] § 5 k.p.c., dotyczy postępowania rozpoznawczego w przedmiocie wniosku o nakazanie powrotu dziecka. Odmiennym zagadnieniem jest możliwość stosowania art. 577 k.p.c. w odniesieniu do orzeczeń sądu zapadających w postępowaniu wykonawczym na skutek ewentualnych nowych okoliczności powstających na tym etapie, w związku z realizacją orzeczenia.

Sąd, który wydał na wniosek uprawnionego postanowienie zlecające kuratorowi sądowemu przymusowe odebranie dziecka (art. 598[6] k.p.c.), jest zobligowany do zapewnienia, by postępowanie wykonawcze przebiegało w taki sposób, by dobro dziecka nie zostało naruszone, zwłaszcza by nie doznało ono krzywdy fizycznej lub moralnej. Może to skutkować wstrzymaniem wykonania orzeczenia do czasu ustania stanu zagrożenia i wydaniem stosownych zarządzeń zapewniających przeprowadzenie procedury wydania dziecka w sposób nie naruszający jego dobra, w tym zmierzających do przywrócenia lub wzmocnienia więzi między dzieckiem a rodzicem, który ma przejąć nad nim pieczę, zneutralizowania postępowania rodziców, pochłoniętych własnym sporem, nie dostrzegających potrzeb dziecka i czyniących z jego wydania zdarzenie traumatyczne, pociągające za sobą znaczne ryzyko szkód psychicznych (art. 598[12] k.p.c.).

Okoliczności powyższego rodzaju nie stanowią - wobec treści art. 598[5] § 5 k.p.c. - podstawy zmiany prawomocnego postanowienia nakazującego powrót dziecka, ale mogą uzasadniać czasowe wstrzymanie jego wykonania (art. 598[12] § 2 k.p.c.) i podjęcie w tym czasie wszystkich środków, których można rozsądnie oczekiwać, ułatwiających realizację postanowienia powrotowego oraz złagodzenie trudnej dla dziecka sytuacji z tym związanej, w tym odpowiedniego zorganizowania kolejnej próby jego odbioru. W tym czasie rodzic inicjujący postępowanie wykonawcze również może podjąć kroki ułatwiające organizację powrotu dziecka, do czasu rozstrzygnięcia sporu o opiekę.

Nie można także wykluczyć, że okoliczności powstałe w związku z prowadzeniem postępowania wykonawczego, będą miały taki charakter i nasilenie, że - w skrajnych i wyjątkowych przypadkach - mogą uzasadniać potrzebę rozważenia zmiany uprzednio wydanego postanowienia o zleceniu kuratorowi wydania dziecka (art. 577 k.p.c.). System prawny każdorazowo przewiduje rozwiązania, które umożliwiają - w wypadku wystąpienia już po wydaniu prawomocnego orzeczenia istotnych zmian okoliczności (causa superveniens) - podjęcie przez Sąd stosownych działań, także wówczas, gdy orzeczeniu przysługuje atrybut wykonalności (por. np. art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., art. 840[2] k.p.c.). Systemowo niespójne byłoby zatem przyjęcie, że w związku z wyłączeniem w procedurze wydania dziecka na podstawie Konwencji haskiej - która ma na celu pełne i rzeczywiste, a nie formalne zabezpieczenie interesów dziecka - stosowania art. 577 k.p.c., taka możliwość została całkowicie i definitywnie wykluczona. Wyjątkowo, w razie ujawnienia się trwałych przeszkód w wykonaniu orzeczenia i związanych z nimi nowych okoliczności, których sąd nie mógł wziąć pod uwagę przy wydaniu orzeczenia i których nie można przezwyciężyć za pomocą wszelkich środków pozostających do dyspozycji sądu w postępowaniu wykonawczym, może dojść do odmowy wykonania prawomocnego postanowienia powrotowego, jeżeli kontynuowanie tego postępowania sprzeciwiałoby się najlepszemu interesowi dziecka, w ujęciu chronionym postanowieniami Konwencji haskiej (por. wyroki ETPC z dnia 24 lipca 2003r., nr 36812/97 i nr 40104/98 w sprawie Sylvester przeciwko Austrii, a także z dnia 8 kwietnia 2008r., w sprawie PP przeciwko Polsce nr 8677/03 i z dnia 2 listopada 2010r. w sprawie Serghides przeciwko Polsce nr 31515/04, w których Trybunał nie kwestionował, że istotna zmiana okoliczności może uzasadniać niewykonanie prawomocnego orzeczenia odnośnie wydania dziecka, z tym, że władze krajowe powinny niezwłocznie podjąć wszystkie czynności - których można od nich rozsądnie oczekiwać - w celu ułatwienia wykonania postanowienia powrotowego).

Postanowienie SN z dnia 17 marca 2021 r., I CSKP 38/21

Standard: 52178 (pełna treść orzeczenia)