Zbieg podstaw nieważności testamentu z art. 945 i art. 949 k.c.

Jedynie dokonując wykładni językowej i potocznie rozumiejąc sformułowanie użyte w art. 949 § 2 KC, można przez zdolność testowania rozumieć ogół czynności faktycznych i prawnych prowadzących do oświadczenia ostatniej woli. Kontrargumentem jest jednak to, że podobne sformułowanie zawarte jest w art. 944 § 1 KC, stanowiącym o możliwości sporządzenia testamentu wyłącznie przez osobę mającą pełną zdolność do czynności prawnych (zdolność testowania). Rozumując a contrario należy - zdaniem Sądu Najwyższego - stwierdzić, że brak pełnej zdolności do czynności prawnych spadkodawcy powoduje, iż testament sporządzony przez niego jest dotknięty sankcją bezwzględnej nieważności. Jednocześnie nie ma terminów ograniczających podnoszenie zarzutu nieważności testamentu z tego właśnie powodu i ograniczających uwzględnienie tej okoliczności z urzędu przez sąd na zasadach właściwych dla sankcji bezwzględnej nieważności czynności prawnej.

Uwzględniając jednak prawidłową wykładnię, zakres zastosowania art. 949 § 2 i art. 945 § 1 i 2 KC należy uznać za rozłączny. Zdolność testowania, to według art. 949 § 2 KC ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenie jest dla spełnienia przesłanek przewidzianych w art. 944 KC stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych; jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną nieważnością tej czynności. Z art. 945 § 2 KC, odwołującego się do § 1 tego artykułu, wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie, a wśród nich nie ma zdolności testowania. Zastosowanie więc art. 945 § 2 KC w odniesieniu do przesłanek, o których stanowi art. 949 § 2 KC, jest wyłączone.

Wyrok SN z dnia 6 listopada 2014 r., II CSK 103/14

Standard: 16950 (pełna treść orzeczenia)

Artykuły 945 i 949 k.c. stanowią odrębne podstawy nieważności testamentu.

Zdolność testowania, to według art. 949 § 2 k.c. ocena formalna stwierdzenia pełnej zdolności spadkodawcy do czynności prawnych. Ze względu na to, że prawo polskie nie zna naturalnej niezdolności do czynności prawnych, bez znaczenie jest dla spełnienia przesłanek z art. 944 k.c. stopień świadomości i swobody decyzji testatora oświadczającego swoją ostatnią wolę. Ma on natomiast znaczenie dla oceny wadliwości lub niewadliwości złożonego oświadczenia woli, do czego z kolei jest obojętne posiadanie przez testatora pełnej zdolności do czynności prawnych. Jej brak powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej bez względu na występowanie wady oświadczenia woli skutkującej również bezwzględną nieważnością tej czynności. Z treści art. 945 § 2 k.c., odwołującego się do § 1 tego artykułu wyraźnie wynika, że chodzi o okoliczności wymienione w tym przepisie, a wśród nich nie ma zdolności testowania.

Zastosowanie więc art. 945 § 2 k.c. w odniesieniu do przesłanek, o których stanowi art. 949 § 2 wydaje się całkowicie wyłączone. Gdyby było inaczej, to po upływie terminów, o których mowa w art. 945 § 2 k.c. nie byłoby możliwości kwestionowania ważności testamentu holograficznego niezawierającego daty sporządzenia, ze względu na niezdolność spadkodawcy do sporządzenia testamentu. Dojście do takich wniosków w drodze wykładni przepisu szczególnego, jakim jest art. 949 § 2 k.c. nie może być aprobowane. Przepis ten stanowi wyjątek od reguły, zgodnie z którą brak daty w testamencie własnoręcznym powoduje bezwzględną nieważność tego oświadczenia woli. Skoro jest przepisem szczególnym, to wymaga ścisłej wykładni. Wprowadzenie drogą wykładni terminów zawartych w art. 945 § 2 k.c. do normy prawnej wynikającej z takiego przepisu prowadziłoby w sposób nieuprawniony do wykładni rozszerzającej. Jest tak dlatego, że po upływie tych terminów nie można by kwestionować ważności pozbawionego daty testamentu holograficznego, ze względu na niezdolność spadkodawcy do sporządzenia takiego testamentu. Z kolei, ograniczenie terminem możliwości badania braku zdolności testowania w wypadku testamentu własnoręcznego nie posiadającego daty byłoby niezgodne z ratio legis wyjątku od zasady, jaki stanowi art. 949 § 2 k.c. Niedochowanie w testamencie własnoręcznym obowiązku umieszczenia w nim daty nie powoduje bezwzględnej nieważności testamentu tylko wtedy, gdy nie budzi wątpliwości, między innymi, że spadkodawca w chwili testowania miał zdolność do czynności prawnych i mógł dokonać tej czynności prawnej. Taką funkcję pełni też obowiązek opatrzenia testamentu datą, gdyż pozwala na ocenę zdolności testowania na chwilę oświadczania ostatniej woli. Gdyby natomiast ograniczyć czasowo możliwość zakwestionowania tego, że testator nie miał zdolności do sporządzenia testamentu, to w przeciwieństwie do celu, dla jakiego jest art. 949 § 2 k.c. skutkowałoby to utrzymaniem w mocy testamentów sporządzonych przez osoby nie mające zdolności testowania, jeśli tylko ważność takich testamentów nie zostałaby podważona w ustawowo określonym czasie, tj. w terminach wskazanych w art. 945 § 2 k.c.

Z tego płynie argument o zastosowaniu art. 945 § 2 k.c. tylko do takich jednostronnych czynności prawnych, jakimi są testamenty, jeżeli spadkodawca w chwili sporządzenia testamentu miał zdolność testowania. Jeżeli jej nie miał, to nie mógł sporządzić dokumentu, który de iure byłby testamentem, a wtedy terminy określone w art. 945 § 2 nie mają w ogóle zastosowania, bo testament i tak jest bezwzględnie nieważny. Taką nieważnością skutkuje również wystąpienie okoliczności, o której mowa w art. 945 § 1 k.c., a upływ terminu, żeby powołać się na wadę oświadczenia woli, o czym stanowi art. 945 § 2 k.c. powoduje, że choć testament pozostaje nieważny, to nie można tego dowodzić i traktować go należy jak ważny i wywołujący skutki prawne. 

Uchwała SN z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 22/13

Standard: 12949 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy