Zwolnienie od kosztów sądowych przedsiębiorcy

W przypadku osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych wymaga się, aby jednostka taka, ubiegając się o zwolnienie od kosztów sądowych, wykazała, że nie mogła pozyskać finansowania od wspólników, względnie innych osób, których interes ekonomiczny uosabia (por. art. 103 u.k.s.c. i postanowienie SN z dnia 28 maja 2021 r., IV CZ 2/21).

Postanowienie SN z dnia 19 stycznia 2024 r., II CSKP 897/22

Standard: 79584 (pełna treść orzeczenia)

Choć z art. 103 u.k.s.c. nie wynika, w jaki sposób osoba prawna ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych powinna wykazać swoją sytuację finansową, to należy przyjąć, że może tego dokonać przedstawiając dokumenty, które pozwalają określić jej sytuację majątkową, np. bilans roczny, sprawozdanie finansowe, wyciągi z rachunków bankowych, raporty kasowe, deklaracje podatkowe, umowy kredytowe, opinie banku oceniające zdolność kredytową, dokumenty stwierdzające obciążenie majątku ograniczonymi prawami rzeczowymi, dokumenty stwierdzające wysokość zobowiązań itp. (por. postanowienia SN z dnia 28 listopada 2007 r., V CZ 106/07, z dnia 2 kwietnia 2015 r., I CZ 31/15 i z dnia 27 października 2016 r., V CZ 65/16).

Charakter koniecznych dokumentów zależy od rodzaju podmiotu ubiegającego się o zwolnienie od kosztów sądowych i przedmiotu prowadzonej działalności, przy czym dokumenty te - w powiązaniu z twierdzeniami wniosku - powinny służyć wykazaniu konkretnych faktów przesądzających o braku środków na uiszczenie tych kosztów.

Ocena, czy dokumenty te są wystarczające do uwzględnienia wniosku, musi uwzględniać ogólną zasadę odpłatności wymiaru sprawiedliwości i wyjątkowy charakter zwolnienia od kosztów sądowych, jako formy pomocy państwa udzielanej ze środków publicznych. Pomoc ta powinna być udzielana wyłącznie osobom, dla których konieczność poniesienia kosztów sądowych stanowi nieusuwalną barierę w  dostępie do sądu. 

W przypadku osób prawnych lub innych jednostek organizacyjnych o braku dostatecznych środków na uiszczenie kosztów sądowych można mówić wtedy, gdy wnioskodawca wykaże trwałą niemożność uzyskania środków pieniężnych niezbędnych do uiszczenia kosztów sądowych w całości lub w  części (por. postanowienie SN z dnia 18 stycznia 2013 r., IV CZ 144/12).

W przypadku jednostek organizacyjnych będących przedsiębiorcami należy uwzględnić, że ryzyko uwikłania w postępowanie sądowe jest normalnym ryzykiem związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej. Dlatego też, jak konsekwentnie wskazuje się w orzecznictwie, przedsiębiorca powinien uwzględniać koszty sądowe w racjonalnym planowaniu wydatków związanych z prowadzoną działalnością, traktując je równoważnie z innymi obowiązkami finansowymi, które mogą się z nią wiązać (por. np. postanowienia SN z dnia 18 lutego 2005 r., V CZ 8/05, z dnia 26 kwietnia 2017 r., I CZ 49/17 i z dnia 19 czerwca 2019 r., V CZ 25/19). Koszty te stanowią bowiem konieczny element obrotu gospodarczego i mają, co do zasady, zwrotny charakter (por. postanowienie SN z dnia 19 czerwca 2019 r., V CZ 25/19).

Przy badaniu, czy osoba prawna będąca przedsiębiorcą może uiścić koszty sądowe uwzględnienia wymaga nie tylko to, czy posiada ona płynne środki finansowe, które mogą być przeznaczone na pokrycie kosztów sądowych, lecz także to, czy - spodziewając się konieczności ich poniesienia - mogła uzyskać te środki korzystając z dostępnych źródeł finansowania. W orzecznictwie wskazano w tej mierze m.in. na możliwość zewnętrznego kredytowania działalności (por. np. postanowienia SN z dnia 12 kwietnia 2019 r., IV CZ 10/19 i z dnia 19 czerwca 2019 r., V CZ 25/19). 

W przypadku spółek prawa handlowego środki takie mogą być pozyskane także od osób kapitałowo zaangażowanych w działalność spółki, m.in. dzięki instytucji dopłat (art. 177 i n. k.s.h.), stanowiących formę pożyczki udzielanej spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, mogącej służyć także pokryciu kosztów sądowych.

Przepis art. 103 ust. 1 u.k.s.c. nie poprzestaje na wymaganiu złożenia oświadczenia, że wnioskodawca nie ma środków wystarczających na pokrycie kosztów sądowych, lecz nakłada na te podmioty procesowy ciężar wykazania, przy pomocy adekwatnych środków dowodowych, że nie dysponują one dostatecznymi środkami na uiszczenie kosztów sądowych. Osoby te nie mogą zatem oczekiwać, że brak z ich strony koniecznej aktywności zostanie zastąpiony podejmowaniem przez sąd czynności z urzędu (por.  postanowienie SN z dnia 19 października 2001 r., I CZ 142/01).

Prowadzenie działalności ze stratą, nawet znaczną nie przesądza per se o zasadności zwolnienia od kosztów sądowych. Jest tak zwłaszcza, jeżeli przewaga kosztów nad zyskami utrzymuje się od kilku lat, a wnioskodawca konsekwentnie kontynuuje działalność, wykazując kilkumilionowe wartości bilansowe po stronie środków trwałych i nie wskazując na okoliczności uzasadniające ogłoszenie upadłości lub  wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego. 

Postanowienie SN z dnia 28 maja 2021 r., IV CZ 2/21

Standard: 58906 (pełna treść orzeczenia)