Uprowadzenie dziecka przez rodzica (art. 211 k.k.)

Dopóki rodzicowi małoletniego przysługuje pełnia władzy rodzicielskiej, nie może być on podmiotem przestępstwa z art. 211 k.k. Może się nim stać dopiero wtedy, gdy został on pozbawiony władzy rodzicielskiej, została mu ona ograniczona albo zawieszona (vide m.in.: postanowienie SN z dnia 9 grudnia 2003r., III KK 116/03, wyrok SN z dnia 14 lutego 2019 r., V KK 42/18 i postanowienie SN z dnia 5 września 2019r., I KZP 7/19).

Postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2021 r., IV KK 260/21

Standard: 61871 (pełna treść orzeczenia)

Jeżeli w zarządzeniu tymczasowym wydanym w toku procesu rozwodowego, o orzeczenie separacji, czy też unieważnienie małżeństwa, sąd wskazuje wprost, że ogranicza (pozbawia, zawiesza) władzę jednego z rodziców, orzeczenie to w tym zakresie, powinno być, co do zasady, rozumiane zgodnie z literalną jego treścią. Rodzic, któremu w takich warunkach odebrano pełnię władzy rodzicielskiej, może więc stać się podmiotem przestępstwa z art. 211 k.k.

A contrario, brak w takim orzeczeniu rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej, powoduje że rodzic, który zachowuje pełnię tej władzy, nie może stać się podmiotem przestępstwa z art. 211 k.k.

Przestępstwo opisane w art. 211 k.k. ma charakter powszechny – wskazuje na to określenie sprawcy za pomocą zaimka „kto”. Co do zasady zatem, podmiotem tego przestępstwa może być każdy, a więc również rodzic dziecka.

Ograniczenie tego najszerszego z możliwych kręgu sprawców, wynika z dalszej części omawianego przepisu – sprawcą tego przestępstwa może być każdy, poza „osobą powołaną do opieki lub nadzoru nad osobą małoletnią poniżej lat 15 albo osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny”. To bowiem postąpienie wbrew woli tak określonej osoby, powoduje że uprowadzenie lub zatrzymanie, wyczerpuje znamiona przestępstwa stypizowanego w omawianym przepisie.

Nie może też budzić wątpliwości, że oboje rodzice (dla uproszczenia, zgodnie zresztą z treścią zadanego pytania, rozważania niniejsze ograniczone zostaną do rodziców i ich dzieci, pomijając opiekę i nadzór sprawowane przez inne osoby nad małoletnimi lub nieporadnymi, gdyż kwestie te, zdają się nie nasuwać istotniejszych wątpliwości w kontekście omawianego przepisu, nie mają też znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy) jeżeli posiadają pełnię władzy rodzicielskiej, są osobami „powołanymi do opieki lub nadzoru nad małoletnim poniżej lat 15” w rozumieniu art. 211 k.k. A contrario zatem, rodzice (lub jeden z nich) może stać się podmiotem przestępstwa z art. 211 k.k., gdy zostanie pozbawiony władzy rodzicielskiej lub zostanie mu ona ograniczona, czy też zawieszona.

W tym kontekście można rozróżnić następujące sytuacje związane z zatrzymaniem lub uprowadzeniem dziecka poniżej 15 roku życia:

- zachowania tego dopuści się osoba, która nie jest rodzicem dziecka,

- zachowania tego dopuści się osoba, która jest rodzicem dziecka i posiada nad nim pełnię władzy rodzicielskiej,

- zachowania tego dopuści się osoba, która jest rodzicem dziecka, ale nie posiada nad nim pełni władzy rodzicielskiej.

Jak wydaje się, pierwsza z opisanych sytuacji nie budzi wątpliwości interpretacyjnych, najczęściej też będzie wiązać się z wyczerpaniem znamion innych, niż omawiane, przestępstw.

Co do drugiej z nich, wypada stwierdzić, że może polegać ona na tym, iż jeden z rodziców (przy czym oboje zachowują pełnię władzy rodzicielskiej) działa wbrew woli drugiego i przekracza swoje uprawnienia w zakresie kontaktów z dzieckiem. Żaden z rodziców nie jest tu jednak w sytuacji uprzywilejowanej wobec drugiego w zakresie sprawowania opieki. Oboje są wszak do tej opieki zobowiązani w tym samym stopniu. Wynika to z art. 93§1 k.r.o. i art. 95§1 k.r.o. W takiej sytuacji, żaden z rodziców nie może ponieść odpowiedzialności karnej z art. 211 k.k. skoro bowiem jest „osobą powołaną do opieki” nie może postąpić „wbrew woli takiej osoby”, jak wymaga tego omawiany przepis, a więc wbrew swojej woli.

Najbardziej złożona pod względem prawnym jest trzecia z wyszczególnionych wyżej sytuacji.

Tu rozważania trzeba rozpocząć od powrotu do kwestii zasadniczych, a więc wskazania dobra chronionego przez art. 211 k.k.

Poza jakimkolwiek sporem pozostaje, że przedmiotem ochrony tego przepisu jest instytucja opieki i nadzoru. Nie jest nim natomiast wolność osoby uprowadzonej czy zatrzymanej, jak również nie jest przedmiotem tej ochrony treść orzeczeń sądowych dotyczących sprawowania opieki lub nadzoru nad tą osobą (postanowienie SN z dnia 18 grudnia 1992 r., I KZP 40/92). Przepis ten zwraca się przeciwko samowolnemu, jednostronnemu dokonywaniu zmian w ustalonym przez prawo lub orzeczenie sądowe stosunku opieki lub nadzoru nad osobą określoną w tym przepisie, przy czym nie chodzi o nadanie cech nietykalności czyjemuś prawu opieki lub nadzoru, lecz o zapewnienie należytych warunków wykonywania tego prawa przez osobę, której powierzono faktyczne sprawowanie opieki lub nadzoru (vide: uchwała SN z dnia 21 lipca 1960r. VI KO 14/60).

Skoro zaś mówimy o zapewnieniu należytych warunków wykonywania tego prawa przez osobę, której powierzono faktyczne sprawowanie opieki lub nadzoru, to, przynajmniej pośrednio, przepis ten ma na celu dobro osób poddanych owej opiece.

Ustawodawca nie definiuje na gruncie prawa karneg pojęć "opieka i nadzór" . Bezsprzecznie nie są one też w pełni tożsame ze znaczeniem, w jakim używa się ich na gruncie prawa cywilnego. Nie prowadząc w tej materii obszerniejszego wywodu, jako zbędnego dla potrzeb rozstrzyganej kwestii, przyjąć można, że w stosunku do dziecka poniżej 15 roku życia, pojęcie „opieki i nadzoru”, jakim posługuje omawiany przepis, znaczeniowo można utożsamiać z pojęciem „władzy rodzicielskiej”, tak jak definiuje je art. 95 k.r.o. Obejmuje zatem przede wszystkim pieczę, w której można wyróżnić co najmniej dwa składniki – wychowanie dziecka i kierowanie nim, w nich zaś zawiera się troska o zapewnienie dziecku odpowiednich warunków egzystencji oraz troska o jego bezpieczeństwo.

W doktrynie prawa karnego, przez osobę powołaną do opieki lub nadzoru nad małoletnim lub osobą nieporadną, rozumie się więc zarówno osoby mające prawo do opieki lub nadzoru, a zatem rodziców oraz prawnych opiekunów, jak i wszystkie inne osoby, które faktycznie oraz legalnie sprawują w danym momencie opiekę lub nadzór nad wskazanymi osobami.

Są to zatem rodzice, którym przysługuje władza rodzicielska, przysposabiający, opiekun lub kurator, a także osoba sprawująca tzw. pieczę zastępczą. Tak więc, prawo do sprawowania opieki i nadzoru, rozumiane dla potrzeb art. 211 k.k., musi mieć podstawę prawną – wynika ono z ustawy lub orzeczenia sądu.

W tej sytuacji, pozbawienie, ograniczenie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej może nastąpić:

1. prawomocnym wyrokiem sądu wydanym w trybie art. 110 k.r.o. – rozwodowym, czy orzekającym separację albo unieważnienie małżeństwa,

2. innym orzeczeniem ograniczającym władzę tymczasowo (art. 107 k.r.o.) lub zawieszającym ją na czas trwania przemijającej przeszkody (art. 110 k.r.o.).

Pierwsze z tych rozstrzygnięć ma charakter prawomocny i wykonalny, a zatem nie nasuwa, jak wydaje się, wątpliwości interpretacyjnych z punktu widzenia art. 211 k.k. Skoro w prawomocnym wyroku orzeczono o pozbawieniu jednego z rodziców władzy rodzicielskiej (lub jej ograniczeniu), osoba ta może być podmiotem omawianego występku w sytuacji, gdy dopuszcza się opisanego w tym przepisie porwania lub zatrzymania.

Bardziej złożona jest kwestia takiej odpowiedzialności w przypadku orzeczeń rozstrzygających o władzy rodzicielskiej tymczasowo np. zabezpieczenia udzielanego na czas trwania procesu rozwodowego.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazywano w przeszłości, że nie każde zarządzenie sądu opiekuńczego wydane w trybie art. 109 k.r.o. (choć zawsze stanowi jakieś faktyczne ograniczenie władzy rodzicielskiej), daje podstawę do odpowiedzialności karnej z art. 188 k.k. (Kodeksu karnego z 1969r.), podobnie jak powierzenie dziecka na czas trwania procesu rozwodowego pieczy jednego z rodziców w trybie art. 443 § 1 k.p.c. (przepis nieobowiązujący) (vide: wyrok SN z dnia 5 lutego 1987r., V KRN 468/87 i postanowienie SN z dnia 9 grudnia 2003r., sygn. akt III KK 116/03).

Poglądy te z pewnością nadal zachowały swą aktualność.

Zgodnie z dyspozycją art. 113 § 1 k.r.o. niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Tak więc kontakty z dzieckiem, nie są elementem wykonywania władzy rodzicielskiej i prawo do nich jest niezależne od jej posiadania. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej (art. 113 § 2 k.r.o.)”.

Nie każde więc postanowienie sądu określające tymczasowo sposób wykonywania tych kontaktów stanowi o ograniczeniu władzy rodzicielskiej. W trybie art. 107 § 1 k.r.o. możliwe jest wszak uregulowanie tych kontaktów, nawet z wyraźnym ograniczeniem praw w tym zakresie ojcu lub matce, przy pozostawieniu pełni władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom.

Bezsprzecznie osoba, której sąd, kierując się dobrem dziecka, powierzył wykonywanie opieki nad małoletnim, nawet tymczasowo, na czas trwania procesu rozwodowego (lub innego), ma prawo do tego, aby wykonywać ją w sposób niezakłócony, zwłaszcza bez samowolnych, jednostronnych naruszeń ze strony drugiego z rodziców. Nakazuje to też dbałość o niezakłócony, bezpieczny rozwój dziecka w sytuacji, gdy jego rodzice pozostają w konflikcie.

Postanowienie SN z dnia 5 września 2019 r., I KZP 7/19

Standard: 47468 (pełna treść orzeczenia)