Ustalenie wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego

W sprawie o zniesienie współwłasności spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego obciążonego hipoteką zabezpieczającą kredyt bankowy i pożyczkę udzieloną współwłaścicielom, sąd – przyznając to prawo jednemu z nich – ustala jego wartość z pominięciem obciążenia hipotecznego, chyba że zachodzą istotne powody przemawiające za jego uwzględnieniem.

Uchwała SN z dnia 28 mara 2019 III CZP 41/18

Standard: 22417 (pełna treść orzeczenia)

Jeśli oboje małżonkowie (byli małżonkowie) pozostają nadal - po ustaniu wspólności ustawowej - dłużnikami osobistymi banku, odpowiedzialnymi solidarnie za spłatę zobowiązania kredytowego zabezpieczonego hipoteką obciążającą spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, sąd - określając wartość tego składnika majątkowego podlegającego podziałowi - bierze pod uwagę jego wartość rynkową bez uwzględnienia obciążenia hipotecznego.

Postanowienie SN z dnia 26 stycznia 2017 r., I CSK 54/16

Standard: 64274 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Reguły podziału majątku wspólnego małżonków, w skład którego wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, są od wielu lat ustalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Dawne zaś orzecznictwo w tym zakresie nadal zachowuje aktualność mimo wielokrotnych zmian przepisów spółdzielczego prawa mieszkaniowego.

W szczególności w znacznym stopniu jest aktualna uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/74 (OSNCP 1975, nr 3, poz. 37) zawierająca wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu (dalej "wytyczne SN z 1974 r."). Nie zmienia takiej oceny okoliczność, że w wyniku dokonanej w 1989 r. (Dz. U. Nr 73, poz. 436) nowelizacji ówcześnie obowiązującej ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 924 ze zm.) instytucja wytycznych została zniesiona, stosownie zaś do uchwały pełnego składu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1992 r., Kw. Pr. 5/92 (OSNCP 1993, Nr 1-2, poz. 1) dotychczas uchwalone wytyczne utraciły również walor zasad prawnych. Oznacza to tylko tyle, że wytyczne SN z 1974 r. utraciły swoją formalną moc wiążącą, jednakże nadal mają istotne znaczenie imperio rationis. Aktualna pozostaje w szczególności teza VIII wytycznych SN z 1974 r., według której wartość własnościowego prawa do lokalu określa się stosownie do cen rynkowych uzyskiwanych w obrocie, od tej zaś wartości odlicza się nieuiszczoną część kredytu, przypadającą na koszty budowy lokalu. W wytycznych z 1974 r. Sąd Najwyższy nie wyjaśnił natomiast reguł obliczania nakładu z majątku osobistego (dawniej odrębnego) jednego z małżonków na spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu stanowiące majątek wspólny małżonków.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 9 stycznia 1986 r., III CZP 71/85 (OSNCP 1986, nr 12, poz. 196) wypowiedział w odniesieniu do prawa lokatorskiego pogląd, że nakład z majątku odrębnego małżonka na majątek wspólny odpowiada - w wypadku zwaloryzowania w czasie trwania wspólności majątkowej wkładu mieszkaniowego przez spółdzielnię - sumie pieniężnej nominalnie zaliczonej na wkład mieszkaniowy. W postanowieniu z dnia 30 sierpnia 1988 r. III CRN 72/88 (niepubl.) Sąd Najwyższy przyjął, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego małżonków, wartość własnościowego prawa do lokalu określa się według cen uzyskiwanych w uczciwym obrocie; od tak ustalonej wartości odlicza się nieuiszczoną część kredytu przypadającą na koszt budowy lokalu należącego do majątku wspólnego, jednakże nakład w postaci wypłaty na wkład budowlany dokonany z majątku odrębnego małżonka na majątek wspólny odpowiada sumie pieniężnej nominalnie zaliczonej na wkład budowlany. Uznał bowiem, że nie ma przekonywających racji, aby korzyść wynikająca ze wzrostu wartości własnościowego prawa do lokalu przypadła wyłącznie osobie, która z majątku odrębnego uiściła w całości lub w znacznej części wymagany pierwotnie wkład budowlany, a w wyniku podziału majątku uzyskała prawo do tego mieszkania.

Przedstawione stanowisko trafnie zostało zakwestionowane w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1990 r., III CZP 55/90 (OSNC 1991, nr 4, poz. 48), według której wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez tego małżonka na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania. Sąd Najwyższy uznał, że nakład, który w chwili oczekiwania na przydział mieszkania spółdzielczego uczyniony był jako wpłata na wkład mieszkaniowy, z chwilą przydziału mieszkania staje się w istocie nakładem na spółdzielcze prawo do lokalu. Mieści się on w wartości tego prawa jako jej część. Przydział mieszkania wiąże się ze zgromadzeniem wkładu mieszkaniowego w określonej wysokości i w chwili przydziału wkład ten praktycznie odpowiada wartości prawa do przydzielonego lokalu, ale w chwili podziału majątku wspólnego wartość tego prawa jest inna, z reguły znacznie wyższa niż wartość uprzednio zgromadzonego wkładu mieszkaniowego. Roszczenie o zwrot nakładu jest roszczeniem o zwrot jego wartości. Chodzi tu o wartość nie w chwili dokonywania nakładu, ale w chwili orzekania o zwrocie nakładu. Pogląd, według którego w chwili podziału majątku wspólnego małżonkowi, który poczynił ze swego majątku odrębnego nakład na majątek wspólny w postaci wpłaty na wkład mieszkaniowy, przysługuje zwrot tego nakładu według jego sumy nominalnej, nie uwzględnia powyższych okoliczności. Wzięcie ich pod uwagę prowadzi zaś do stwierdzenia, że wartość nakładu z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny, polegającego na wpłacie dokonanej przez jednego z małżonków na wkład mieszkaniowy związany ze spółdzielczym prawem do lokalu, odpowiada w chwili podziału tego majątku takiej części wartości spółdzielczego prawa do lokalu, jaką część stanowiła ta wpłata w stosunku do całego wkładu mieszkaniowego wpłaconego przez małżonków, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania. Sąd Najwyższy podkreślił, że takie stanowisko odpowiada zasadom współżycia społecznego. Zwrot nakładu tylko w wysokości jego sumy nominalnej prowadziłby bowiem do rażącego pokrzywdzenia tego z małżonków, który dokonał nakładu, i uzyskania niczym nieuzasadnionej korzyści przez drugiego z małżonków. Każdy z małżonków wnoszący ze swego majątku odrębnego część wkładu mieszkaniowego, od zgromadzenia którego uzależniony był przydział mieszkania, otrzymałby mianowicie - jako zwrot nakładu - tylko oznaczoną część sumy stanowiącej w chwili podziału majątku wspólnego równowartość lokatorskiego prawa do lokalu. Takiemu stanowisku nie sprzeciwia się, zdaniem Sądu Najwyższego, obowiązująca w polskim prawie zasada nominalizmu (art. 3581 § 1 k.c.). Odnosi się ona bowiem tylko do zobowiązań, których przedmiotem od chwili ich powstania jest suma pieniężna. Przedmiotem roszczenia o zwrot nakładu jest zaś - tak powiedziano - wartość tego nakładu w chwili jego zwrotu. Jeżeli nakład był poczyniony w postaci wpłaty pieniężnej, roszczenie o jego zwrot nie obejmuje wpłaconej sumy pieniędzy, ale tę wartość - wyrażoną w określonej sumie pieniędzy - która na skutek tego nakładu powstała. Za takim rozstrzygnięciem przemawiają także wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego zasady rozliczania nakładów poczynionych z majątku odrębnego jednego z małżonków na ich majątek wspólny albo odwrotnie, gdy nakłady te poczynione zostały w związku z budową domu lub nabyciem lokalu, a między chwilą budowy lub nabycia i chwilą orzekania o zwrocie nakładów zmieniła się wartość domu lub lokalu (uchwała z dnia 16 grudnia 1980 r., III CZP 46/80, OSNCP 1981, nr 11, poz. 206; uchwała z dnia 12 kwietnia 1989 r., III CZP 31/89, niepubl.; postanowienie z dnia 26 stycznia 1988 r., III CRN 475/87, OSNCP 1990, nr 4 -5, poz. 64).

Gdy chodzi o zarzut naruszenia art. 358 [1] § 3 k.c., należy podkreślić, że przepis ten nie ma zastosowania przy podziale majątku wspólnego, w skład którego wchodzi spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Wynika to zarówno z przytoczonej wyżej uchwały z dnia 5 października 1990 r., III CZP 55/90, jak też expressis verbis z postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2009 r., V CSK 39/09 (OSNC-ZD 2010, nr 2, poz. 62, OSP 2010, nr 12, poz. 123). W postanowieniu tym Sąd Najwyższy wyjaśnił m.in., że materialnoprawną podstawą żądania zwrotu wydatków i nakładów na majątek wspólny poczynionych z majątku osobistego jest art. 45 k.r.o., a w sprawach nieunormowanych stosuje się odpowiednio - z mocy odesłania zamieszczonego w art. 46 k.r.o. - przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. To unormowanie, potwierdzone przez przepisy procesowe (art. 567 § 1 i 3 k.p.c.), ma charakter wyczerpujący, wyłączający korzystanie w jego obrębie z art. 358 [1] § 3 k.c. nawet w sposób odpowiedni. Przy podziale dorobku, w postępowaniu nieprocesowym, nie orzeka się "o zmianie wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia od początku pieniężnego", lecz uwzględnia się w końcowym rozliczeniu wydatki i nakłady w sposób przyjęty od dawna w judykaturze. Wprowadzony później art. 358 [1] § 3 k.c. nie mógł, zdaniem Sądu Najwyższego, tych zasad zmienić ani korygować. Przedstawione stanowisko dotyczy podziału majątku wspólnego małżonków, w skład którego wchodzi odrębna własność lokalu. Jest ono jednak tym bardziej trafne w odniesieniu do spółdzielczego prawa do lokalu, zwłaszcza, że przepisy spółdzielczego prawa mieszkaniowego od 50 lat samodzielnie regulują zagadnienia waloryzacji wkładów mieszkaniowych i budowlanych, a w konsekwencji spółdzielczych praw do lokali i nakładów ponoszonych przez małżonków na te prawa.

Sąd Najwyższy w niniejszym składzie w pełni podziela poglądy wypowiedziane w uchwale z dnia 5 października 1990 r., III CZP 55/90 oraz w postanowieniu z dnia 9 września 2009 r., V CSK 39/09.

Postanowienie SN z dnia 26 stycznia 2011 r., II CSK 329/10

Standard: 12134 (pełna treść orzeczenia)