Dziedziczenie gospodarstw rolnych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego

W konsekwencji kolejnych nowelizacji, przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych są obecnie stosowane w kilku różnych wersjach, w zależności od tego, kiedy nastąpiło otwarcie spadku. I tak przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych:

- w brzmieniu ustalonym nowelą z 1971 r. mają zastosowanie do spadków otwartych przed 4 listopada 1971 r., chyba że przed tym dniem nastąpił już dział spadku (z uwzględnieniem modyfikacji co do spadków otwartych przed 5 lipca 1963 r. wynikających z art. LVI i nast. p.w.k.c.), a także do spadków otwartych między 4 listopada 1971 r. a 5 kwietnia 1982 r.,

- w brzmieniu ustalonym nowelą z 1982 r. mają zastosowanie do spadków otwartych między 6 kwietnia 1982 r. a 30 września 1990 r.,

- w brzmieniu ustalonym nowelą z 1990 r. mają zastosowanie do spadków otwartych po 30 września 1990 r.

Ze względu na charakter zarzutów postawionych w pytaniu prawnym analiza konstytucyjności zakwestionowanych przepisów międzyczasowych musi uwzględniać także treść przepisów k.c. dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, którym wskazane przepisy nadały moc wsteczną. Chodzi tu o wspomniane już przepisy księgi IV tytułu X k.c. "Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych", tj. art. 1058-1088 k.c. w brzmieniu pierwotnie obowiązującym. Treść tych przepisów, z pewnymi modyfikacjami, została przejęta z ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168). Ratio tych przepisów była jednoznacznie odkodowywana jako "zmierzających do socjalistycznej przebudowy ustroju rolnego, a co za tym idzie - ugruntowania ustroju społeczno-gospodarczego, właściwego celom i zadaniom Państwa Ludowego" (wyrok SN z 28 maja 1969 r., sygn. akt III CZP 23/69, OSNC, z. 1/1970, poz. 3).

Trybunał Konstytucyjny w wyroku wydanym w sprawie o sygn. P. 4/99, uznał za niekonstytucyjny szczególny reżim prawny dziedziczenia gospodarstw rolnych. Wyrok miał charakter zakresowy, a wyznacznikiem tego zakresu było kryterium niekonstytucyjności podzielonej w czasie (decydowała data otwarcia spadku przed dniem lub po dniu promulgacji wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność). Miało to ten skutek, że wyrok w sprawie o sygn. P. 4/99 nie prowadził do wzruszenia orzeczeń w sprawach spadkowych wydanych przed dniem jego ogłoszenia. Kontrolą Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. P. 4/99 nie były natomiast objęte przepisy, co do których zgłoszono zastrzeżenia konstytucyjności w niniejszej sprawie, tj. art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c. Te przepisy także wchodzą do szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych, z tym że są to przepisy intertemporalne, przewidujące wsteczne działanie przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Tym samym szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych, istniejący na tle k.c., został mocą tych przepisów odniesiony do spadków otwartych przed dniem wejścia w życie k.c., i to nawet wówczas, gdy stwierdzono nabycie spadku stosownym orzeczeniem.

Trybunał Konstytucyjny, orzekając w niniejszej sprawie, w pełni podtrzymuje stanowisko wyrażone w sprawie o sygn. P. 4/99 co do niekonstytucyjności szczególnego reżimu dziedziczenia gospodarstw rolnych. We wskazanym wyroku uznano niekonstytucyjność przepisów materialnoprawnych określających ten reżim. Kontrolowane obecnie przepisy intertemporalne (jak wszelkie przepisy intertemporalne w odniesieniu do przepisów, których dotyczą) są także składnikiem tego reżimu, normując jego obowiązywanie w czasie - w rozpatrywanym wypadku przewidując retroaktywne działanie tego reżimu. Dlatego wszelkie argumenty o niekonstytucyjności przepisów kontrolowanych w ramach postępowania w sprawie o sygn. P. 4/99 zachowują aktualność w odniesieniu do przepisów normujących działanie tego reżimu w czasie. Ponadto ze względu na wprowadzenie przez kontrolowane przepisy intertemporalne retroaktywności, która - acz konstytucyjnie niezakazana - musi być jednak traktowana jako zjawisko wyjątkowe, a za jej wprowadzeniem muszą przemawiać szczególne względy aksjologiczne, aprobowane konstytucyjnie, w niniejszej sprawie występuje dodatkowy zarzut niekonstytucyjności.

Gospodarstwo rolne może być przedmiotem szczególnej regulacji prawnospadkowej. Konstytucyjną odrębność gospodarstwa rolnego jako składnika majątku potwierdza art. 23 Konstytucji. Przepis ten formułuje koncepcję gospodarstwa rodzinnego jako wytyczną dla organów władzy państwowej. Przepisy realizujące tę koncepcję nie mogą naruszać postanowień art. 21 Konstytucji, a więc także prawa dziedziczenia. To znaczy, że rodzinny charakter określonego gospodarstwa nie uzasadnia wprowadzenia innego mechanizmu przejścia własności w razie śmierci właściciela (współwłaściciela) niż dziedziczenie. Podobnie nie powinien on być interpretowany jako podstawa eliminowania uprawnień właściciela gospodarstwa i przymusowego tworzenia własnościowych wspólnot rodzinnych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie wyklucza to jednak, że ustawodawca - w granicach przysługującej mu swobody regulowania dziedziczenia - odwoła się do koncepcji rodzinnego gospodarstwa rolnego jako wartości konstytucyjnej, i realizując ją, potraktuje gospodarstwo rolne jako szczególny przedmiot dziedziczenia, a więc podda go w określonym zakresie pewnym odrębnym regulacjom. Artykuł 23 zdanie drugie Konstytucji wyraża zakaz eliminacji instytucji dziedziczenia lub wprowadzenia takich rozwiązań, które wykluczałyby swobodę testowania lub równą ochronę praw wszystkich spadkobierców. Nie wyłącza on natomiast wprowadzenia co do spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, szczególnej regulacji modyfikującej w określonych punktach ogólne przepisy prawa spadkowego. Modyfikacje te nie mogą być dowolne, ale służyć mają praktycznej realizacji wyrażonej w art. 23 Konstytucji zasady, zgodnie z którą gospodarstwo rodzinne jest podstawą ustroju rolnego państwa. Oczywiste przy tym jest, że gospodarstwo rodzinne nie jest celem samym w sobie. Z wymienionego przepisu Konstytucji wynika, że powinno ono stanowić efektywną formę gospodarowania, pozwalającą prowadzić produkcję rolną w celu nie tylko zapewnienia "godziwego" utrzymania rodzinom rolniczym, ale także najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Poza tym należy zauważyć, że prowadzenie gospodarstwa rolnego może być traktowane jako szczególny rodzaj działalności gospodarczej, a samo gospodarstwo rolne może być uznawane za rodzaj przedsiębiorstwa. Trzeba przyjąć, że w wypadku dziedziczenia przedsiębiorstw interes publiczny, o którym mowa w art. 22 Konstytucji, może przemawiać za tym, aby w pewnych sytuacjach pozostawały one w niepodzielnym władaniu jednej tylko osoby. Łączy się to z dyrektywą wynikającą z art. 23 Konstytucji, przy założeniu, że gospodarstwo rolne jest szczególnym przedmiotem własności, a władze publiczne mają obowiązek podejmowania działań, aby jego prowadzenie było "produktywną" formą gospodarowania.

Otwarcie spadku, a zatem wstąpienie spadkobierców w prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, następuje z chwilą jego śmierci. Ta chwila, zgodnie ze wspominaną już podstawową regułą intertemporalną w tej dziedzinie, przesądza o prawie właściwym dla określenia porządku dziedziczenia. Retroaktywność p.w.k.c. przejawia się zatem na dwóch płaszczyznach: nakazuje według nowego prawa kwalifikować sytuacje zaistniałe pod rządem dawnego prawa i prowadzi do modyfikacji praw nabytych pod rządem dawnego prawa. Znajduje to potwierdzenie szczególnie w treści art. LVIII p.w.k.c., który pozbawia mocy sądowe stwierdzenie praw do spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, w stosunku do tego gospodarstwa. Stwierdzenie retroaktywnego charakteru danej regulacji nie przesądza automatycznie stwierdzenia jej niekonstytucyjności. Trzeba bowiem zbadać, czy retroaktywność nie znajduje uzasadnienia w konieczności realizacji innych wartości konstytucyjnych.

Jeżeli chodzi o kwestionowane p.w.k.c., to w istocie rozciągały one w czasie zastosowanie przepisów k.c., których ratio była "socjalistyczna przebudowa ustroju rolnego". Tak określony cel regulacji nie znajduje żadnego uzasadnienia na gruncie obecnie obowiązującej Konstytucji. Gdyby nawet dekodować ich treść według współczesnego standardu konstytucyjnego, to podstawowym argumentem na ich obronę mogłaby być treść art. 23 Konstytucji. Jak to już jednak wskazano w uzasadnieniu wyroku o sygn. P. 4/99 szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, których czasowy zakres zastosowania został określony przez kwestionowane przepisy, nie realizują założeń wynikających z art. 23 Konstytucji. Co więcej kwestionowane przepisy oceniane w dzisiejszej perspektywie konstytucyjnej naruszają takie wartości konstytucyjne, jak prawo własności i dziedziczenia.

Podsumowując, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. LV, art. LVI i art. LVIII p.w.k.c., przewidujące wsteczne stosowanie przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, naruszają art. 2 oraz art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji. Te same względy, które przemawiały za niekonstytucyjnością orzeczoną w wyroku P. 4/99 wobec przepisów materialnoprawnych k.c., przewidujących szczególny reżim dziedziczenia gospodarstw rolnych, przemawiają także za identyczną oceną przepisów umożliwiających wsteczne stosowanie konstytucyjnie już zdyskwalifikowanych przepisów. Zauważyć należy, że przepisy intertemporalne i materialnoprawne, których te pierwsze dotyczą, są fragmentami tego samego reżimu. Przepisy intertemporalne rozszerzają bowiem czasowy zakres obowiązywania (poprzez wymóg stosowania do wskazanych sytuacji) przepisów materialnoprawnych. Dyskwalifikacja konstytucyjna tych ostatnich w wyroku P. 4/99 musi zatem rzutować na ocenę konstytucyjności przepisów intertemporalnych. Ta ostatnia musi być tym surowsza, że dotyczy kwestii retroaktywności, samej w sobie naruszającej stabilność i zaufanie do prawa, a w wypadku rozpatrywanym naruszenie to jest szczególnie dotkliwe, skoro może się odnosić nawet do sytuacji objętych ostatecznymi rozstrzygnięciami sądowymi o nabyciu spadku.

Wyrok TK z dnia 5 września 2007 r., P 21/06, OTK-A 2007/8/96, Dz.U.2007/170/1205

Standard: 1609 (pełna treść orzeczenia)

Gospodarstwo rolne może być przedmiotem szczególnej regulacji prawnospadkowej. Konstytucyjną odrębność gospodarstwa rolnego jako składnika majątku potwierdza art. 23 konstytucji (zob. A. Lichorowicz, Konstytucyjne podstawy ustroju rolnego RP (w świetle art. 23 Konstytucji), Studia Iuridica Agraria 2000, T. I, s. 25-45). Przepis ten formułuje koncepcję gospodarstwa rodzinnego jako wytyczną dla organów władzy państwowej. Przepisy realizujące tę koncepcję nie mogą naruszać postanowień art. 21 konstytucji, a więc także prawa dziedziczenia. Oznacza to, iż rodzinny charakter określonego gospodarstwa nie uzasadnia wprowadzenia innego mechanizmu przejścia własności w przypadku śmierci właściciela (współwłaściciela) niż dziedziczenie. Podobnie nie powinien on być interpretowany jako podstawa eliminowania uprawnień właściciela gospodarstwa i przymusowego tworzenia własnościowych wspólnot rodzinnych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego nie wyklucza to jednak, że ustawodawca - w granicach przysługującej mu swobody regulowania dziedziczenia - odwoła się do koncepcji rodzinnego gospodarstwa rolnego jako wartości konstytucyjnej i realizując ją potraktuje gospodarstwo rolne jako szczególny przedmiot dziedziczenia, a więc podda go w określonym zakresie pewnym odrębnym regulacjom. Art. 23 zd. 2 konstytucji wyraża zakaz eliminacji instytucji dziedziczenia lub wprowadzenia takich rozwiązań, które wykluczałyby swobodę testowania lub równą ochronę praw wszystkich spadkobierców. Nie wyłącza on natomiast wprowadzenia co do spadków, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, szczególnej regulacji modyfikującej w określonych punktach ogólne przepisy prawa spadkowego. Modyfikacje te nie mogą być dowolne, ale służyć mają praktycznej realizacji wyrażonej w art. 23 zasady, zgodnie z którą gospodarstwo rodzinne jest podstawą ustroju rolnego państwa. Oczywiste przy tym jest, że gospodarstwo rodzinne nie jest celem samym w sobie. Z wymienionego przepisu konstytucji wynika, że powinno ono stanowić efektywną formę gospodarowania, pozwalającą prowadzić produkcję rolną w celu nie tylko zapewnienia "godziwego" utrzymania rodzinom rolniczym, ale także najpełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa. Tylko bowiem tak prowadzone gospodarstwo może stanowić podstawę ustroju rolnego państwa. Art. 23 konstytucji daje podstawę do przyjęcia przez ustawodawcę uregulowań szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych także z uwagi na fakt, że inne dyrektywy konstytucyjne, a zwłaszcza wynikające z nakazu ochrony prawa dziedziczenia, nie są w tym przypadku - jak zaznaczono - jednoznaczne. Uzasadnia to pewien stopień swobody ustawodawcy, który realizując wskazane wyżej minimalne wymogi ochrony prawa dziedziczenia może wprowadzić rozwiązania służące innym wartościom konstytucyjnym. Do Trybunału Konstytucyjnego należy ocena, czy normy ustawowe, określające sposób i zakres realizacji w takiej sytuacji kilku różnych wartości konstytucyjnych, pozostają w zgodzie z konstytucją.

Poza tym zauważyć można, iż prowadzenie gospodarstwa rolnego może być traktowane jako szczególny rodzaj działalności gospodarczej, a samo gospodarstwo rolne uznawane być może za rodzaj przedsiębiorstwa. Trzeba przyjąć, iż w przypadku dziedziczenia przedsiębiorstw interes publiczny, o którym mowa w art. 22 konstytucji, może przemawiać za tym, aby w pewnych sytuacjach pozostawały one w niepodzielnym władaniu jednej tylko osoby. Łączy się to z dyrektywą wynikającą z art. 23 konstytucji, przy założeniu, że gospodarstwo rolne jest szczególnym przedmiotem własności, a władze publiczne mają obowiązek podejmowania działań, aby jego prowadzenie było "produktywną" formą gospodarowania. Dlatego, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, także art. 22 i 23 konstytucji dają pewną podstawę do odrębnego - choć tylko w pewnym zakresie i pod ściśle określonymi warunkami - uregulowania spraw spadkowych dotyczących gospodarstw rolnych. Rzecz jasna regulacja ta powinna być skorelowana z całokształtem regulacji dotyczącej obrotu gruntami rolnymi.

Nierównego traktowania spadkobierców dziedziczących z ustawy po właścicielu gospodarstwa rolnego nie można uzasadniać koniecznością posiadania kwalifikacji rolniczych dla uzyskania własności takiego gospodarstwa. Wymagania tego rodzaju zostały bowiem w 1990 r. generalnie zniesione, a kwestionowane przepisy kc są reliktem rozwiązań wprowadzonych ustawą z 1963 r. Wynika z tego jednoznacznie, iż ustawodawca nie uważa ograniczeń podmiotowych obowiązujących w dziedziczeniu ustawowym gospodarstw rolnych za realizację generalnego założenia ograniczeń podmiotowych dotyczących nabycia gospodarstwa rolnego. Posiadanie określonych kwalifikacji nie jest obecnie uznawane za konieczne przy nabyciu gospodarstwa rolnego w drodze czynności prawnej inter vivos (przede wszystkim umowy sprzedaży), a więc sam ustawodawca uznaje pośrednio, że z tego punktu widzenia obowiązywanie ograniczeń dotyczących nabywania gospodarstwa rolnego w trybie dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych nie jest konieczne.

Wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK 2001/1/5, Dz.U.2001/11/91

Standard: 1610 (pełna treść orzeczenia)