Przymusowy wykupu akcji (art. 418 k.s.h.)

Akcjonariusze mniejszościowi przestają być akcjonariuszami spółki akcyjnej z dniem uiszczenia przez akcjonariuszy większościowych ceny wykupu ustalonej przez biegłego wybranego przez walne zgromadzenie (art. 418 § 3 w związku z art. 417 § 1 k.s.h.).

Procedurę przymusowego wykupu akcji (art. 418 k.s.h.) rozpoczyna podjęcie przez walne zgromadzenie uchwały o przeprowadzeniu takiego wykupu. Uchwała jest podejmowana większością 95% głosów oddanych i polega na przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych, tj. reprezentujących nie więcej niż 5% kapitału zakładowego, przez nie więcej niż pięciu akcjonariuszy posiadających łącznie nie mniej niż 95% kapitału zakładowego, z których każdy posiada nie mniej niż 5% kapitału zakładowego (akcjonariusze większościowi).

Statut może przewidywać surowsze warunki podjęcia uchwały.

W terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały następuje złożenie w spółce dokumentów akcji lub dowodów ich złożenia do rozporządzenia spółki przez akcjonariuszy mniejszościowych, których akcje podlegają przymusowemu wykupowi. Jeżeli do złożenia dokumentów nie dojdzie w tym terminie, zarząd unieważnia niezłożone dokumenty akcji w trybie art. 358 k.s.h., a nabywca otrzymuje nowe dokumenty akcji, lecz z tym samym numerem emisyjnym, jaki miały unieważnione dokumenty. Również akcjonariusze mniejszościowi nieobjęci uchwałą mogą złożyć dokumenty akcji, a skuteczność uchwały o przymusowym wykupie zależy od ich wykupienia przez akcjonariuszy większościowych.

Wykup akcji jest dokonywany za pośrednictwem spółki. Akcjonariusze dokonujący wykupu powinni wpłacić całą sumę wykupu na rachunek spółki. Następnie zarząd spółki przenosi wykupione akcje na nabywców. Według art. 418 § 3 k.s.h., do dnia uiszczenia całej ceny wykupu akcjonariusze mniejszościowi zachowują wszystkie uprawnienia z akcji. Przepis ten jednak nie precyzuje, czy pojęcie „całej sumy” oznacza sumę wynikającą z opinii biegłego ustalającego wartość akcji, czy też dopiero wynikającą z prawomocnego orzeczenia sądu, gdy ustalenie wartości akcji przez biegłego zostało zakwestionowane.

Rozważanego zagadnienia prawnego częściowo dotyczy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2008 r., II CSK 441/07 (nie publ.). W tamtej sprawie najpierw cenę przymusowego wykupu akcji ustalił biegły i została ona zapłacona przez akcjonariusza większościowego. Wysokość ustalonej ceny akcji została zakwestionowana przez akcjonariusza, którego akcje podlegały przymusowemu wykupowi, a sąd ustalił znacznie wyższą cenę za akcje. Akcjonariusz większościowy odstąpił wtedy od procedury przymusowego wykupu akcji i nie wpłacił różnicy między ceną akcji ustaloną przez biegłego i ustaloną przez sąd. W rezultacie spółka zażądała od akcjonariuszy mniejszościowych, których akcje podlegały wykupowi, aby zwrócili wypłaconą im kwotę zapłaconą za akcje wynikającą z ceny akcji ustalonej przez biegłego. Akcjonariusz odmówił zapłaty tej kwoty, a wtedy spółka wystąpiła z powództwem o zapłatę. Sąd I instancji oddalił powództwo, a Sąd II instancji oddalił apelację, podkreślając, że uchwała o przymusowym wykupie akcji była ważna i skuteczna, a akcjonariusz większościowy musi być świadomy możliwości skorzystania przez akcjonariusza mniejszościowego z prawa do zakwestionowania ceny akcji oraz ostatecznego ustalenia tej ceny przez sąd. Sąd Najwyższy zajął jednak odmienne stanowisko. Uznał, że pierwszą częścią procedury przymusowego wykupu akcji jest zawarcie umowy przenoszącej prawa do akcji akcjonariuszy mniejszościowych na spółkę, która zawiera tę umowę na rachunek akcjonariuszy większościowych. Wskazał, że umowa jest zawierana pod warunkiem zawieszającym uiszczenia całej ceny wykupu przez akcjonariuszy większościowych. Gdy część ceny nie zostanie uiszczona, to warunek się nie spełni i nie wystąpi skutek rzeczowy w postaci przejścia praw z akcji. Nie można zatem przyjąć, że akcjonariusz większościowy uiścił całą cenę akcji, gdy zapłacił cenę bez uwzględnienia sądowej modyfikacji, co powoduje upadek procedury przymusowego wykupu akcji. Zdaniem Sądu Najwyższego, przyjęta interpretacja jest zgodna z ratio legis instytucji przymusowego wykupu akcji, gdyż silniej chroni akcjonariuszy większościowych.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 października 2008 r., V CSK 131/08 podkreślił, że przewidziana w ramach procedury przymusowego wykupu akcji droga do zakwestionowania ceny ustalonej przez biegłego za akcje jest wyłączna i spełnia standardy konstytucyjne, skoro ostatecznej kontroli ceny dokonuje się w postępowaniu sądowym. Wykluczył możliwość kwestionowania wyceny akcji podlegających wykupowi na jakiejkolwiek innej drodze, bez względu na wybraną przez akcjonariusza podstawę prawną żądania. W stanie faktycznym tamtej sprawy powód dochodził od spółki odszkodowania związanego z zaniżeniem ceny przymusowo wykupionych akcji. Jednakże powód i inni akcjonariusze nie zaskarżyli do sądu uchwały o przymusowym wykupie akcji, nie kwestionowali wyboru biegłego do wyceny akcji ani nie złożyli do sądu wniosku o zweryfikowanie ceny określonej przez biegłego.

Na tle rozstrzyganego zagadnienia prawnego można przedstawić dwa stanowiska.

Zgodnie z pierwszym, w wypadku, gdy toczą się równolegle procedury przymusowego wykupu i odkupu akcji, utrata praw do akcji przez akcjonariuszy mniejszościowych następuje dopiero z chwilą zapłaty całkowitej ceny za ich akcje wynikającej z prawomocnego orzeczenia sądu, jeżeli pierwotnie ustalona przez biegłego cena zostanie zakwestionowana, bez względu na to, w toku której z tych procedur zostało ono wydane.

Według drugiego stanowiska, gdy toczą się równolegle procedury przymusowego wykupu i odkupu akcji, utrata praw do akcji przez akcjonariuszy mniejszościowych następuje z chwilą uiszczenia przez akcjonariuszy większościowych ceny akcji ustalonej pierwotnie przez biegłego, bez względu na jej późniejszą zmianę dokonaną przez sąd rejestrowy.

Sąd Najwyższy w niniejszym składzie opowiada się za drugim stanowiskiem, zaznaczając jednak, że po utracie uprawnień z akcji przez akcjonariuszy mniejszościowych może dojść do skutecznej zmiany ceny akcji ustalonej przez biegłego zarówno w procedurze przymusowego wykupu, jak i odkupu.

Przemawiają za tym następujące argumenty. Zgodnie z art. 418 § 3 k.s.h., do dnia uiszczenia całej ceny wykupu akcjonariusze mniejszościowi zachowują wszystkie uprawnienia z akcji. Zatem a contrario z chwilą uiszczenia tej ceny uprawnienia takie tracą. Od tej chwili osoby, których akcji dotyczy uchwała o przymusowym wykupie, przestają być akcjonariuszami spółki.

Funkcją instytucji przymusowego wykupu akcji jest jak najszybsze usunięcie akcjonariuszy mniejszościowych („wyciskanych”) ze spółki. Do najpełniejszej jej realizacji prowadzi przyjęcie, że prawa z akcji przechodzą na akcjonariuszy większościowych już z chwilą uiszczenia przez nich ceny wykupu pierwotnie ustalonej w opinii biegłego.

Skoro akcjonariusze większościowi de facto wybierają biegłego mającego dokonać wyceny akcji (czy to bezpośrednio – jako zgromadzenie wspólników, czy pośrednio – wpływając na działający w tym zakresie zarząd spółki), to właśnie oni powinni ponosić konsekwencje wadliwości tej wyceny, należy więc uznać, że są związani uchwałą o przymusowym wykupie akcji.

Taka interpretacja przeciwdziała pokusie wyznaczenia biegłych, którzy mogliby zaniżać ceny akcji, a akcjonariusze większościowi nic by nie ryzykowali, mogąc od przymusowego wykupu odstąpić po ustaleniu przez sąd rejestrowy realnej ceny wykupywanych akcji. W teorii prawa nie budzi wątpliwości, że nie należy dokonywać wykładni przepisów per non est, tj. tak, aby je w całości lub ich fragmenty pozbawiać znaczenia normatywnego. Tymczasem taki byłby jeden ze skutków zajęcia stanowiska odmiennego od tutaj bronionego.

Artykuł 418 § 2 k.s.h. przewiduje solidarną odpowiedzialność akcjonariuszy większościowych wobec spółki za zapłatę ceny akcji wykupywanych. Gdyby przyjąć, że zawsze, także w razie sądowej weryfikacji wysokości ceny akcji w procedurze przymusowego wykupu albo odkupu akcji, akcjonariusze większościowi mają jedynie uprawnienie do zapłaty ceny akcji, a nie obowiązek, to taka odpowiedzialność nigdy by nie powstała. W konsekwencji powołany fragment przepisu zostałby pozbawiony treści normatywnej, co jest niedopuszczalne.

Procedura przymusowego wykupu akcji ma pośredni charakter. W pierwszym etapie akcje przechodzą na spółkę, a w drugim zarząd spółki ma obowiązek wydania ich akcjonariuszom większościowym. Uprawnienia przechodzą na spółkę, gdy dysponuje ona dokumentami akcji (akcjonariusze „wyciskani” mają ustawowo przewidziany termin do złożenia w spółce dokumentów akcji pod rygorem unieważnienia tych dokumentów), a akcjonariusze większościowi wpłacą należność równą cenie wszystkich nabywanych akcji (cenę wykupu) na rachunek bankowy spółki w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny wykupu przez zarząd (art. 418 § 2a i § 2b, art. 417 § 2 w związku z art. 418 § 3 k.s.h.). Pierwszy etap przymusowego wykupu akcji, pozbawiający akcjonariuszy „wyciskanych” statusu akcjonariuszy, dokonuje się wraz ze spełnieniem tych przesłanek.

Artykuł 418 k.s.h. zawiera przepisy szczególne, z czego wynika nie tylko konieczność ich ścisłej wykładni, zgodnie z regułą exceptiones non sunt extendendae, ale również obowiązek takiej interpretacji innych przepisów, aby postępowanie w przedmiocie zakwestionowania ceny akcji (przy zastosowaniu procedury przymusowego wykupu akcji albo przymusowego odkupu akcji) nie prowadziło do opóźniania skuteczności przymusowego wykupu akcji przez akcjonariuszy większościowych.

Względy bezpieczeństwa obrotu wymagają jednoznacznego sprecyzowania, kto jest akcjonariuszem spółki. Ustalenie ceny akcji przez sąd rejestrowy, gdy zostanie ona zakwestionowana w jednej procedurze albo gdy równolegle zostanie wszczęta alternatywna procedura, może trwać długo. Gdyby przyjąć, że dopiero po uiszczeniu zmienionej ceny akcje są nabywane przez akcjonariusza większościowego, nie byłoby jasne, kto w toku tego postępowania może wykonywać uprawnienia z akcji, zwłaszcza, że dokumenty akcji znajdują się w spółce. Nie jest też jasne, jak należałoby oceniać sytuację, gdyby nie została zmieniona cena akcji ustalona wcześniej przez biegłego albo gdyby taka cena została obniżona.

Sąd rejestrowy w postępowaniu dotyczącym ceny akcji nie ustala takiej ceny, lecz tylko weryfikuje prawidłowość już ustalonej ceny akcji. Do ustalenia ceny akcji dochodzi zatem już z chwilą wydania w tym przedmiocie opinii biegłego. Później co najwyżej ustalenie to może być modyfikowane, natomiast nie ma miejsca nowe ustalenie.

W zamieszczonych w kodeksie spółek handlowych regulacjach związanych z restrukturyzacją spółek (łączenie, podział, przekształcenie) ustawodawca trafnie oddzielił kwestię przebiegu samej procedury od ustalenia wysokości i wypłaty stosownej kwoty właściwym podmiotom (zob. art. 509 § 3, art. 544 § 3 i art. 567 § 2 k.s.h.). Analogicznie trzeba oceniać taką samą kwestię powstającą w kontekście przymusowego wykupu akcji, zatem nawet wątpliwości co do prawidłowości wyceny akcji podlegających przymusowemu wykupowi przez biegłego nie mogą wpłynąć na wstrzymanie (zawieszenie) procedury wykupu do czasu sądowego rozstrzygnięcia w tym zakresie.

Uchwała SN z dnia 14 września 2016 r., III CZP 39/16

Standard: 13652 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy

Instytucja przymusowego wykupu akcji od mniejszościowych akcjonariuszy, uregulowana w art. 418 k.s.h., jest instrumentem ochrony praw akcjonariuszy większościowych, umożliwia obniżenie kosztów działania spółki akcyjnej, usprawnienie działania jej organów, zwiększenie atrakcyjności spółki dla inwestorów, umożliwia stworzenie „zamkniętej” spółki akcyjnej i ułatwia przekształcenie spółki „otwartej” w spółkę „prywatną” lub rodzinną (por. uz. wyroku SN z dnia 20 lutego 2008 r. II CSK 441/07 oraz uz. wyroku TK z dnia 21 czerwca 2005 r., P 25/02). To akcjonariusze większościowi ponoszą zasadnicze ryzyko ekonomiczne, własnym zaangażowanym kapitałem, związane z funkcjonowaniem spółki akcyjnej.

Z tych względów podjęcie uchwały na podstawie art. 418 § 1 k.s.h. o przymusowym wykupie akcji akcjonariuszy mniejszościowych należy uznać za prawnie dozwolone działanie akcjonariuszy większościowych w ramach ich praw podmiotowych wynikających z posiadanych akcji.

Wyrok SN z dnia 30 października 2008 r., II CSK 251/08

Standard: 47461 (pełna treść orzeczenia)