Zakaz cenzury prewencyjnej (art. 54 ust. 2 zd. 1 Konstytucji)

Nie jest dopuszczalna ingerencja władz publicznych polegająca na selekcji lub zakazie publikacji oraz dokonywaniu cenzury prewencyjnej.

Z art. 54 ust. 2 zd. 1 Konstytucji wynika zakaz cenzury prewencyjnej. Wolność słowa (wypowiedzi) oraz powiązana z nią wolność prasy nie mają charakteru bezwzględnego (absolutnego), a zatem mogą podlegać ograniczeniom. Konstytucja jednak wśród dopuszczalnych ograniczeń nie przewiduje cenzury prewencyjnej, wprost wykluczając objęte nią mechanizmy. Tym samym należy uznać, że zakaz unormowany w art. 54 ust. 2 zd. 1 Konstytucji RP wyznacza granice istoty wolności wypowiedzi prasowej. Cenzura lub system prewencyjny kontroli prasy godzą w istotę konstytucyjnej wolności wyrażania poglądów za pomocą prasy oraz – szerzej – środków społecznego przekazu. Dopuszczalne jest tylko takie ustawowe ograniczenie konstytucyjnych wolności wyrażonych w art. 54 Konstytucji, które nie będzie godziło w ich istotę (zob. wyrok TK z 20 lutego 2007 r., P 1/06). W tym zatem zakresie nie wchodzi w rachubę stosowanie mechanizmu proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) polegającego w szczególności na ważeniu wartości, którymi z jednej strony jest wspomniana wolność wypowiedzi prasowej, z drugiej natomiast ochrona wolności jednostki, w tym jej prywatności.

Jako adresowany do wszystkich organów władzy publicznej, art. 54 ust. 2 zd. 1 Konstytucji RP obejmuje nie tylko cenzurę prewencyjną sensu stricto, lecz także środki względem niej równoważne, mogące prowadzić do wywołania tzw. efektu mrożącego (ang. chilling effect; mechanizm taki identyfikowany jest w orzecznictwie ETPC, zob. wyrok z 13 kwietnia 2021 r. w sprawie Ahmet Hüsrev Altan przeciwko Turcji).

Zakaz cenzury prewencyjnej w znaczeniu konstytucyjnym nie może być rozumiany wyłącznie jako kierowany do władzy ustawodawczej i wykonawczej, w tym jako wykluczający możliwość blokowania publikacji prasowych z wykorzystaniem instrumentów władczych z zakresu prawa administracyjnego (szerzej – publicznego), względnie uzależnienia publikacji od zgody określonego organu władzy publicznej o charakterze władczym. W świetle omawianego unormowania także sądy, orzekając o udzieleniu ochrony prawnej, muszą wystrzegać się stosowania środków ochrony w sposób prowadzący do ukształtowania rozstrzygnięciem skutków, którym ma zapobiegać opisany wyżej zakaz z art. 54 ust. 2 zd. 1 Konstytucji.

Przepis ten nakazuje zatem sądowi orzekającemu w sprawie o ochronę dóbr osobistych zastosowanie - w zakresie odnoszącym się do przyjętych instrumentów usunięcia skutków naruszenia - takich środków, których działanie nie będzie w efekcie równoważne zastosowaniu cenzury prewencyjnej sensu stricto. Ingerencja polegająca na nieproporcjonalnym lub nieadekwatnym ograniczeniu możliwości publikacji przez wydawcę innych treści z uwagi na zastosowany środek usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, orzeczony przez sąd, stanowi niedopuszczalną prewencyjną formę cenzury sądowej. Nieodpowiedniość ingerencji sądu skutkować może w szczególności wywołaniem efektu mrożącego wobec tego lub innych wydawców. Rodzaj autocenzury spowodowany takim kierunkiem orzecznictwa byłby zatem efektem obawy przed nadmierną represją w zakresie stosowania instrumentów ochrony, o których mowa ogólnie w art. 24 § 1 k.c.

W orzecznictwie wskazuje się, że autocenzura wywołana nieproporcjonalną penalizacją wywołuje – z perspektywy prawa społeczeństwa do otrzymywania informacji o sprawach istotnych – skutek podobny do cenzury prewencyjnej, nawet jeśli wymierzenie kary nie ogranicza autorowi możliwości wypowiadania się. Jak wskazano w orzecznictwie ETPC, ingerencja władzy publicznej za pośrednictwem innych niż wyspecjalizowane organy cenzorskie podmiotów, np. organów wymierzających surową karę za upowszechnianie kontrowersyjnych treści, również stanowi rodzaj cenzury mający na celu zniechęcenie dziennikarzy do wdawania się w krytykę i uczestniczenia w debacie publicznej (zob. wyrok ETPC z 25 kwietnia 2006 r. w sprawie Stoll przeciwko Szwajcarii; wyrok TK z 12 maja 2008 r., SK 43/05).

Wyrok SN z dnia 19 października 2023 r., II CSKP 13/22

Standard: 75395 (pełna treść orzeczenia)

Każde powstrzymanie publikacji - także dokonane przez sąd - to forma cenzury, której w demokratycznym społeczeństwie nie można tolerować. Następcza interwencja prawa jest wystarczającym i jedynym środkiem pozostawionym do dyspozycji pokrzywdzonego.

W sprawie o ochronę dóbr osobistych naruszonych w książce zakazanie autorowi kolejnego wydania książki stanowi formę cenzury, której w demokratycznym państwie prawa nie można tolerować; następcza interwencja prawa jest wystarczającym i jedynym środkiem przysługującym pokrzywdzonemu.

Zgodnie z art. 54 ust. 1 Konstytucji każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, a art. 73 Konstytucji każdemu zapewnia wolność twórczości artystycznej. Jak stanowi art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Przepis stanowi zatem o ograniczeniu, a nie o wyłączeniu możliwości realizacji praw zagwarantowanych konstytucyjnie.

Wyrok SN z dnia 28 marca 2018 r., IV CSK 317/17

Standard: 64102 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy