Wyrok ETPC stwierdzający naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji jako prejudykat bezprawia jurysdykcyjnego

Pozostaje rozważenie, czy wyrok ETPC stwierdzający naruszenie przez Polskę art. 6 ust. 1 Konwencji może stanowić prejudykat w rozumieniu art. 417[1] § 2 k.c. potwierdzający bezprawie judykacyjne, jako niezbędnej przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, przez uznanie go za orzeczenie o takich samych konsekwencjach prawnych, jakie wywołują orzeczenia wydane w następstwie uwzględnienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, skargi kasacyjnej albo wydane po rozpoznaniu wniosku, o którym mowa w art. 64 ustawy o Sądzie Najwyższym. Z uwagi na podmiot inicjujący postępowanie na podstawie art. 64 ustawy o Sądzie Najwyższym, przesłanki uzasadniające wszczęcie postępowania oraz treść rozstrzygnięcia wydawanego w razie uwzględnienia wniosku Prokuratora Generalnego wyrok ETPC stwierdzający naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji wydany w następstwie rozpoznania skargi indywidualnej nie może być uznany za równoważny w skutkach z orzeczeniem Sądu Najwyższego wydanym w postępowaniu, o którym mowa w art. 64 ustawy o Sądzie Najwyższym. Wyrok Sądu Najwyższego, uwzględniający skargę o niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia sądu powszechnego przesądza, że zaskarżone orzeczenie jest bezprawne w przedstawionym wyżej rozumieniu i stanowi podstawę do dochodzenia na podstawie art. 417[1] § 2 k.c. w odrębnym postępowaniu naprawienia przez Skarb Państwa szkody wyrządzonej skarżącemu, w którym sąd powszechny bada pozostałe przesłanki odpowiedzialności deliktowej Skarbu Państwa, a więc szkodę i normalny związek przyczynowy.

Uwzględniając skargę indywidualną opartą na zarzucie naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji, Europejski Trybunał Praw Człowieka ustala, że Państwo naruszyło przyjęte przez siebie i wskazane w art. 6 Konwencji zobowiązanie do zapewnienia skarżącemu sprawiedliwego procesu. ETPC nie stwierdza natomiast, że zaskarżone do Trybunału, prawomocne orzeczenie sądu krajowego, rozumiane jako ostateczny i wiążący rezultat aktu sądowego stosowania prawa (na który to akt składa się co do zasady przeprowadzenie dowodów, ich ocena, ustalenia faktyczne i subsumcja ustaleń pod właściwe normy prawa materialnego), jest niezgodne z prawem w przedstawionym wyżej rozumieniu tej przesłanki zawartej w art. 417 [1] § 2 k.c., lecz uznaje, że w postępowaniu cywilnym prowadzącym do osądzenia sprawy doszło do uchybienia gwarancjom procesowym wynikającym z art. 6 ust. 1 Konwencji.

Przedstawione wyżej uwagi dotyczące odmienności przedmiotu orzekania ETPC w sprawie ze skargi indywidualnej na naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji oraz przedmiotu orzekania w sprawie o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia prowadzą do wniosku, że wyrok ETPC z dnia 10 kwietnia 2012 r. nie stanowi prejudykatu w rozumieniu art. 417 [1] § 2 k.c. - tak, jak orzeczenie wydane w następstwie rozpoznania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem (odpowiednio po rozpoznaniu skargi kasacyjnej) - przesądzającego o tym, iż postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r. jest niezgodne z prawem w wyżej przejmowanym znaczeniem tego terminu.

Wyrok SN z dnia 6 września 2017 r., I CSK 304/16

Standard: 10889 (pełna treść orzeczenia)

Odpowiedzialność Skarbu Pastwa na podstawie art. 417 § 1 k.c. nie wymaga żadnego prejudykatu, jak trafnie stwierdził Sąd Apelacyjny. Prejudykat wymagany jest tylko w przypadku odpowiedzialności na podstawie art. 417[1] § 1, 2 i 3 k.c. Nie ulega zatem wątpliwości, że wyroku ETPCz z 8 stycznia 2008 r. nie można oceniać w kategoriach prejudykatu, a jedynie należy rozważyć związanie nim Sądów w rozpoznawanej sprawie.

Kwestia, czy wyroki ETPCz są wiążące dla polskich sądów jest sporna w literaturze i także w orzecznictwie rozstrzygana jest niejednolicie. Generalnie nie wiążą innych osób, niż strony postępowania przed ETPCz, a zatem nawet wyrok stwierdzający naruszenie określonych przepisów Konwencji i nakazujący państwu usunięcie z prawa krajowego przepisów, które naruszają Konwencję, wiąże tylko strony tego postępowania i nie jest wiążący ani nie może być prejudykatem w sprawie innej osoby występującej przed sądem polskim o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa za naruszenie jego praw wynikające z przepisów, które Trybunał uznał za naruszające Konwencję; nie jest w takiej sprawie tożsamy ze stwierdzeniem niezgodności określonego przepisu z Konwencją (porównaj m.in. wyroki Sądu Najwyższego z 14 czerwca 2012 r., I CSK 577/11 i z 6 maja 2016 I CSK 364/15, nie publ.).

Jednakże wyrok ETPCz wydany w indywidualnej sprawie ma moc wiążącą obejmującą sądy krajowe, w tym Sąd Najwyższy, wobec czego żaden sąd krajowy nie może przyjąć, że działanie ocenione jako bezprawne w wyroku ETPCz było zgodne z prawem, jeżeli kwestia ta pojawi się w innym postępowaniu między tymi samymi stronami, w tym w postępowaniu w sprawie o naprawienie szkody przeciwko Skarbowi Państwa, jako podmiotowi zobowiązanemu wyrokiem ETPCz do określonego działania. Wyrok taki wiąże zatem w postępowaniu o odszkodowanie wytoczonym przeciwko Skarbowi Państwa przed sądem krajowym przez tego samego powoda, który uzyskał stwierdzenie przez ETPCz naruszenia przepisów Konwencji.

Należy w całości podzielić stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z 28 listopada 2008 r., V CSK 271/08 (OSNC-ZD 2009/3/78) zapadłym w sprawie o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa za ograniczenie prawa do sądu przez odmowę zwolnienia od kosztów sądowych, że sąd polski jest związany wyrokiem ETPCz stwierdzającym na wniosek powoda, iż odmowa zwolnienia go od kosztów sądowych stanowiła naruszenie art. 6 ust. 1 Konwencji. Jest związany dokonaną przez Trybunał wykładnią art. 6 ust. 1 Konwencji w tym zakresie, która oznaczała, że źródłem stwierdzonego naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji było orzeczenie odmawiające zwolnienia od kosztów sądowych. Jak wskazał Sąd Najwyższy, wyrok ETPCz ze względu na jego moc wiążącą należy w takiej sytuacji uznać za równoznaczny ze stwierdzeniem materialnoprawnej przesłanki bezprawności w rozumieniu art. 417 § 1 k.c.

Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP, Konwencja o ochronie praw człowieka stanowi część polskiego porządku prawnego i jej przepisy mogą stanowić bezpośrednią podstawę rozstrzygnięć sądów krajowych. ETPCz powołany został do rozpoznawania indywidualnych spraw dotyczących naruszenia przepisów Konwencji i obecnie uznawanie jego jurysdykcji przez państwa-strony Konwencji jest obligatoryjne. Rzeczpospolita Polska złożyła 7 kwietnia 1993 r. oświadczenie o uznawaniu jurysdykcji Trybunału (Dz. U. Nr 61, poz. 286).

Zgodnie z art. 46 Konwencji ostateczny wyrok ETPCz uwzględniający skargę wiąże państwo, przeciwko któremu została ona skierowana. Oznacza to, że nie tylko musi ono wyrok taki wykonać, ale również nie może kwestionować stwierdzonego tym wyrokiem naruszenia praw gwarantowanych Konwencją. Wyrokiem takim są związane wszystkie władze tego państwa: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.

Wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2017 r., II CSK 417/16

Standard: 16993 (pełna treść orzeczenia)

Nie ma normatywnych podstaw do twierdzenia, iż ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydany w sprawie o naruszenie przez Polskę art. 1 protokołu nr 1 do Konwencji (prawo do poszanowania mienia) jest tożsamy ze stwierdzeniem niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

 W judykaturze Sądu Najwyższego była rozważana problematyka wpływu wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na orzeczenia sądów krajowych (por. wyrok SN z dnia 28 listopada 2008 r., V CSK 271/08, uchwałę (7) SN z dnia 30 listopada 2010 r., III CZP 16/10).

 Nie ma uzasadnionych podstaw do przypisywania wyrokom Europejskiego Trybunału Praw Człowieka znaczenia orzeczeń prejudycjalnych w rozumieniu art. 417[1] § 1 k.c. Ostateczny wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydany w sprawie ze skargi indywidualnej przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej (art. 34 E.K.P.Cz.) stwierdzający naruszenie przez Polskę art. 1 protokołu 1 do konwencji (prawo do poszanowania mienia) w związku z utrzymywaniem przez polskiego ustawodawcę szeregu regulacji prawnych, które ograniczały prawo własności właścicieli nieruchomości, w tym uniemożliwiały swobodne ustalenie poziomu czynszów, nie jest tożsamy ze stwierdzeniem niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą w rozumieniu art. 417[1] § 1 k.c.

Wyrok SN z dnia 14 czerwca 2012 r., I CSK 577/11

Standard: 54000 (pełna treść orzeczenia)