Wolność ekspresji (formy uzewnętrzniania poglądów, pojęcie „pogląd”)

W ramach wolności wypowiedzi mieszczą się wytwory działalności ludzkiej, które nie wyróżniają się szczególnym artyzmem (ocena warsztatu oraz treści dzieła pozostaje z perspektywy ochrony prawnej nieistotna), a w przypadku utworów jako szczególnej postaci tej działalności ich ochrona wiąże się ze spełnieniem przesłanek wskazanych w przepisach prawa autorskiego. Chronione są utrwalone rezultaty aktywności polegające na przekazie wrażeń, doświadczeń, intuicji, artystycznego odbioru czy przeżyć autora.

W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego należy przyjąć, że występujący w art. 54 ust. 1 Konstytucji wyraz „pogląd” powinien być interpretowany „jak najszerzej, nie tylko jako wyrażanie osobistych ocen faktów i zjawisk we wszystkich przejawach życia, ale również prezentowanie opinii, przypuszczeń, prognoz, ferowanie ocen w sprawach kontrowersyjnych, a także informowanie o faktach, tak rzeczywistych, jak i domniemywanych” (tak m.in.: wyrok TK z 6 lipca 2011 r., P 12/09, przy czym „wyrażanie poglądów” może następować zarówno przez wypowiedź ustną lub pisemną, jak i „za pomocą obrazu, dźwięku, jak również otwarcie manifestowanej postawy (np. noszenie określonego stroju w określonej sytuacji)”, gdyż wymienione postanowienie Konstytucji chroni wszelkie zgodne z prawem formy ekspresji, umożliwiające jednostce uzewnętrznienie i eksponowanie jej stanowiska (tak np.: wyrok TK z 12 maja 2008 r., SK 43/05). Ma ono „najszerszy zakres przedmiotowy, dotyczy wyrażania poglądów w każdej formie i każdych okolicznościach.

Art. 54 ust. 1 Konstytucji chroni nie tylko utwory rozumiane jako efekt twórczości artystycznej, lecz wszelkie zgodne z prawem formy ekspresji, które umożliwiają jednostce uzewnętrznianie i eksponowanie własnego stanowiska (wyrok TK z 12 maja 2008 r., SK 43/05).

Ocena wypowiedzi powinna uwzględniać jej szczególną formę i funkcję. O szczególnej formie wypowiedzi (w tym artystycznej czy prasowej, podlegających samodzielnej ochronie w ramach katalogu wolności konstytucyjnych) można mówić nie tylko w odniesieniu do dosłownej satyry (karykatury), ale każdej wypowiedzi „przerysowanej”, której szczególna forma jest uzasadniona celem prezentowanego przekazu (parodia, pastisz, groteska, trawestacja, persyflaż itp.) i jako taka, z uwagi na szczególne rygory kompozycyjne, stylistyczne czy wersyfikacyjne, narzuca konieczność zachowania dystansu, wykluczając dosłowność odbioru, a tym samym oceny. Nie ma przy tym znaczenia charakter wypowiedzi ani jej artystyczny sposób ujęcia (fotomontaż, kolaż, karykatura graficzna etc.), ani też to, czy jej celem jest ośmieszenie, czy też niebudzące emocji pozytywnych wyszydzenie, prowokacja, piętnowanie i ostra krytyka, nawet znacząco dolegliwe dla tego, kogo dotyczą. Zasadniczo w zakresie art. 41 Pr. prasowego mieści się każda z tych form („przebrania” czy „kostiumu”). Niewykluczona jest nie tylko forma humorystyczna (typowa dla satyry), lecz także złośliwość, a nawet brutalność i agresywność przekazu, co z perspektywy osoby poddanej krytyce zazwyczaj będzie oceniane nie tylko jako dotkliwe, ale wręcz raniące jej uczucia. Te jednak, jakkolwiek dla oceny prawnej nie są pozbawione znaczenia, nie mają waloru rozstrzygającego z uwagi na konieczność stosowania miary obiektywnej naruszenia i odniesienia do istoty (także kontekstu) i celu wypowiedzi, bez której sama forma nie może być uznana za bezprawną.

Wyrok SN z dnia 11 sierpnia 2022 r., II CSKP 313/22

Standard: 69590 (pełna treść orzeczenia)

Swoboda wypowiedzi nie ogranicza się do informacji i poglądów, które są odbierane – również z uwagi na określoną formę wyrazu – przychylnie przez wszystkich, czy uważane za neutralne przez każdą jednostkę, lecz odnosi się także do takiej ekspresji, która może oburzać, razić czy niepokoić część społeczeństwa. Jeżeli więc z uwagi na wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości na inne poglądy dopuszczalne jest przekazywanie tych poglądów, czy też głoszenie prezentowanych wartości w sposób nawet prowokacyjny czy też wręcz szokujący, to dopóty, dopóki nie będzie się do wiązało z przemocą lub wzywaniem do jej zastosowania, a także nie będzie miało na celu obrażenia kogokolwiek i będzie dotyczyło istotnych problemów społecznych czy politycznych, dopóty będzie to dopuszczalna forma wyrażania poglądów, mieszcząca się w konstytucyjnym oraz konwencyjnym pojęciu „wolności wypowiedzi".

Wyrok SN z dnia 14 października 2019 r., II KK 381/18

Standard: 46125 (pełna treść orzeczenia)