Przywrócenie własności nieruchomości kościelnych osób prawnych przejętych przez SP

Kwestię legitymacji czynnej osób prawnych – parafii rzymsko katolickich wyjaśnił szczegółowo Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 25 lutego 2015 r. (IV CSK 312/14, LEX nr 1663415) i w niniejszej sprawie nie ma potrzeby – z uwagi na niżej wskazane przyczyny, z powodu których Sąd wydał wyrok częściowo oddalający powództwo – ich wyjaśniać poza ogólnym stwierdzeniem, że Sąd przyjął, że powódka taką legitymację czynną posiada. Jeśli chodzi zaś o legitymację procesową powódki to, jak zostało ustalone w sprawie, Metropolita (...) – Ordynariusz w oświadczeniu z dnia 21 lutego 2012 r. adresowanym m.in. do powodowej Parafii wyraził zezwolenie na wytoczenie procesu w niniejszej sprawie.

Przechodząc do istoty sprawy wskazać trzeba, że tzw. roszczenia regulacyjne ukonstytuowała ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.2013.1169 j.t.), wymieniając ich przedmiot w art. 61.

W myśl art. 62 ust. 1 tejże ustawy w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lutego 2011 r., postępowanie regulacyjne przeprowadzała Komisja Majątkowa, złożona z przedstawicieli wyznaczonych w równej liczbie przez Urząd do Spraw Wyznań i Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski. Zgodnie z ustępem 3 ww. artykułu, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego należało zgłaszać w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie ustawy, po upływie którego roszczenia wygasały. Omawiana ustawa weszła w życie 23 maja 1989 r., a więc terminem, do którego należało zgłaszać roszczenia był 23 maja 1991 r.

Ustawą z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1991 r. Nr 107, poz. 459) ustalono ostateczny termin na składanie wniosków. Jak stanowił bowiem art. 2 powołanej ustawy zmieniającej, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego, o którym mowa w art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, mogą być zgłaszane w terminie do dnia 31 grudnia 1992 r. Zważywszy, że zmiana dotyczyła jedynie terminu składania wniosków, w mocy pozostał art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w części, w której mowa o skutku niedochowania terminu, mianowicie wygaśnięciu roszczenia.

Na mocy ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89) z dniem 1 marca 2011 r. zniesiono Komisję Majątkową oraz uchylono przepis art. 62 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Jednocześnie w art. 4 ust. 1 i 2 tej ustawy przewidziano możliwość wystąpienia na drogę sądową z żądaniem przywrócenia własności nieruchomości przejętych przez Skarb Państwa od kościelnych osób prawnych (ewentualnie przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej lub odszkodowania).

Zgodnie z art. 4 ust. 1 powołanej wyżej ustawy zmieniającej z dnia 16 grudnia 2010 r. uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja Majątkowa w jej pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, mogą, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym pisemnego zawiadomienia, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Stosownie do zapisów art. 4 ust. 2 ww. ustawy zmieniającej przepis art. 4 ust. 1 stosuje się odpowiednio do uczestników postępowań regulacyjnych w przypadku nierozpatrzenia wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożonych na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 2 ustawy z dnia 11 października 1991 r. o zmianie tejże ustawy. W tym jednak przypadku 6 -miesięczny termin wskazany w art. 4 ust. 1 liczy się od dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej z dnia 16 grudnia 2010 r., tj. od dnia 1 lutego 2011 r. (art. 4 ust. 2 w zw. z art. 5 tejże ustawy).

Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 7 stycznia 2015 r. (I ACa 962/14, LEX nr 16651118) „ Wnioskodawca (zainteresowana kościelna osoba prawna) musiał zgłosić wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego o przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części, na podstawie art. 61 ustawy regulacyjnej, do dnia 31 grudnia 1992 r. Roszczenia nie zgłoszone w tym terminie wygasły i nie można już ich było w późniejszym terminie skutecznie zgłosić ani w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową, ani w postępowaniu sądowym wszczętym na podstawie art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2011 r. Nr 18, poz. 89).” Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 października 2015 r. (II CSK 648/14) stwierdzając, że „ Zgodnie z art. 64 ust. 2 ustawy uczestnicy postępowania regulacyjnego mogli w terminie sześciu miesięcy od otrzymania tego zawiadomienia wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia, który przy rozpoznawaniu sprawy stosował zasady określone w art. 63 ust. 1-3 ustawy. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie roszczenie wygasało. Z charakteru tych unormowań wynikało, że jeżeli nie został zachowany termin zawarty w art. 62 ust. 3 ustawy, to już nie mogło zostać uwzględnione roszczenie, chociażby został zachowany termin zawarty w art. 64 ust. 2 ustawy.”.

Taką wykładnię potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 października 2016 r. III CSK 794/15 (LEX nr 2152387, Biul.SN 2016/12/13), w którym wyjaśnił, że „ Ustanowienie wspomnianych dwóch terminów prekluzyjnych miało ten skutek, że na etap postępowania sądowego nie powinno trafić roszczenie regulacyjne, które zostało zgłoszone do Komisji Majątkowej po 31 grudnia 1992 r. ani takie, którego przedmiot nie był objęty wnioskiem zgłoszonym do Komisji, a więc na skutek rozszerzenia żądań dopiero przed sądem. W obu przypadkach roszczenia takie podlegałyby bowiem oddaleniu, jako sprekludowane.”

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 października 2015 r. (II CSK 648/14) wyraził pogląd, że „ Z istoty swej regulacja w tej postaci może być odnoszona do powołanej we wniosku całej nieruchomości znacjonalizowanej, a nie do konkretnych działek, których domagano się zwrotu.”. Jest to pogląd ogólny i co do zasady Sąd Okręgowy w niniejszym składzie go podziela. Jak wynika jednak z treści uzasadnienia omawianego wyroku, zawsze musi być odnoszony do ustalonych okoliczności faktycznych rozpoznawanej sprawy. W sprawie rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy brak było ustaleń faktycznych czy i kiedy zostało zgłoszone przed Komisją Majątkową żądanie przyznania nieruchomości zamiennych oraz ewentualne odszkodowanie, a przedmiot postępowania, jak wynikało z treści ugody zawartej w postępowaniu regulacyjnym, musiał ulec zmianie.

Takie ustalenia były możliwe w niniejszej sprawie i dokonując ich, Sąd kierował się wskazaniami zawartymi w wyrokach Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 lutego 2016 r. (I ACa 878/15 i I ACa 879/15), że zakres przedmiotowy wniosku winien być wywiedziony z całokształtu dokumentów i przebiegu postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową.

Zgodnie z art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej to do zainteresowanych kościelnych osób prawnych należała tak decyzja o wszczęciu postępowania w przedmiocie przywrócenia im własności nieruchomości przejętych w toku wykonywania ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o dobrach martwej ręki (Dz. U. z 1950 r. Nr 9, poz. 87), jak i decyzja co do przedmiotu żądania (wniosek mógł obejmować żądanie przywrócenia wszystkich przejętych nieruchomości lub ich części). Ustawa nie przewidywała działania Komisji w tym względzie niejako z urzędu (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 lutego 2007 r., I ACa 998/06, LEX nr 331017).

Sąd wiążą jedynie ugody zawarte w postępowaniu regulacyjnym i orzeczenia wydane przez Komisję Majątkową, których przedmiotem jest przywrócenie własności, przyznanie nieruchomości zamiennych bądź odszkodowania i ostatecznie odmowa uwzględniania roszczeń kościelnej osoby prawnej.

Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Poznaniu w powołanym wyroku z dnia 13 lutego 2007 r. (I ACa 998/06) „ Zawiadomienie, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy ma jedynie charakter informacyjny, że komisja nie uzgodniła orzeczenia i w związku z tym należy zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie o roszczeniu i jako takie w żadnym stopniu nie wiąże sądu co do sposobu tegoż rozstrzygnięcia. (…) Ustawodawca nie nadał zawiadomieniu mocy decyzji przesądzającej o roszczeniu co do zasady, wiążącej w postępowaniu sądowym.”.

Nie ma żadnych przekonujących podstaw prawnych do przyjmowania, że rozstrzygając o roszczeniu kościelnej osoby prawnej Sąd obowiązany jest pomijać skutek występujący z mocy prawa z art. 62 ust. 3 ustawy tylko dlatego, że Komisja wydała postanowienie o uznaniu roszczeń zgłoszonych odrębnym pismem wniesionym po 31 grudnia 1992 r., czy chociażby w swoim zawiadomieniu z art. 64 ust. 1 ustawy poinformowała o nieuzgodnieniu orzeczenia i o możliwości wystąpienia na drogę postępowania sądowego.

Wytoczenie powództwa wobec zniesienia z dniem 1 marca 2011 r. Komisji Majątkowej i możliwości zgłoszenia roszczeń w postępowaniu sądowym w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89), nie powoduje, zdaniem Sądu, możliwości wystąpienia z roszczeniami, które już wygasły na podstawie art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 7 maja 1989 r. W ślad za Sądem Apelacyjnym w Poznaniu (wyrok z dnia 7 stycznia 2015 r., I ACa 962/14, LEX nr 1665118) podzielić należy pogląd, że„Postępowanie sądowe prowadzone z mocy art. 4 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2011 r. Nr 18, poz. 89) stanowiło swego rodzaju kontynuację postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową. Jest zatem oczywistym, że przedmiot postępowania sądowego nie mógł być skutecznie określony szerzej, aniżeli przedmiot postępowania regulacyjnego określony wnioskiem regulacyjnym złożonym przed Komisją Majątkową.”.

Art. 4 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89) nie stanowi samodzielnej podstawy do zgłoszenia roszczenia regulacyjnego. Jak wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Poznaniu w powołanym wyroku z dnia 7 stycznia 2015 r. „ W myśl art. 4 ust. 1, uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia przed dniem 1 lutego 2011 r. mogli, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym pisemnego zawiadomienia, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy regulacyjnej, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Przy rozpoznawaniu sprawy sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 ustawy regulacyjnej. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie roszczenie wygasało. Nie ulega wątpliwości, że jest to rozwiązanie przeniesione wprost z art. 64 ustawy regulacyjnej. Skoro tak, to nie może budzić wątpliwości, że przedmiotem wygaśnięcia, na skutek bezczynności stron, były roszczenia objęte wnioskiem regulacyjnym, co do których zespół orzekający lub Komisja w pełnym składzie nie uzgodniła orzeczenia. Zgodnie z art. 4 ust. 2, w przypadku nierozpatrzenia wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożonych na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy regulacyjnej oraz art. 2 ustawy z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, do uczestników postępowań regulacyjnych stosuje się odpowiednio przepis ust. 1, z tym, że termin w nim wskazany liczy się od dnia 1 lutego 2011 r. Wynika z tego, że uczestnicy ci mogli, w terminie 6 miesięcy od dnia 1 lutego 2011 r., wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Przy rozpoznawaniu sprawy sąd stosuje przepisy art. 63 ust. 1-3 ustawy regulacyjnej. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie, roszczenie wygasało. Nie ma wątpliwości, że przedmiotem wygaśnięcia, na skutek bezczynności stron, były roszczenia objęte wnioskiem regulacyjnym, nierozpatrzonym na dzień 1 lutego 2011 r. Powyższe prowadzi do wniosku, że wnioskodawca (zainteresowana kościelna osoba prawna) musiał zgłosić wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego o przywrócenie własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części, na podstawie art. 61 ustawy regulacyjnej, do dnia 31 grudnia 1992 r. Roszczenia nie zgłoszone w tym terminie wygasły i nie można już ich było w późniejszym terminie skutecznie zgłosić ani w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową, ani w postępowaniu sądowym wszczętym na podstawie art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej . (…) Zwrot "...mogą (...) wystąpić o zasądzenie roszczenia" zawarte w art. 4 ust. 1 cyt. ustawy odnosi się niewątpliwie do roszczenia skutecznie zgłoszonego w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową, a nie jakiegoś innego (nowego) roszczenia. Jak trafnie wskazała powódka w uzasadnieniu rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej jednoznacznie wskazano, że celem projektowanej regulacji jest jedynie likwidacja Komisji Majątkowej nie zaś postępowania regulacyjnego. Na skutek tej zmiany zmienił się podmiot, przed którym mogło być prowadzone dalsze postępowanie regulacyjne, ale nie mógł być skutecznie poszerzony dotychczasowy zakres przedmiotowy tegoż postępowania. (…)Brak jakichkolwiek podstaw do twierdzenia, że na skutek zniesienia Komisji Majątkowej wolą ustawodawcy było stworzenie możliwości dochodzenia na drodze sądowej roszczeń, które wygasły wobec ich niezgłoszenia przez kościelne osoby prawne do dnia 31 grudnia 1992 r. Oczywistym jest, że uchylenie art. 62, w tym ust. 3, ustawy regulacyjnej nie mogło przywrócić dopuszczalności dochodzenia roszczeń, które już nie istniały (bo wygasły). Roszczenia te musiałyby być ponownie ustanowione normą prawną, jednak żaden przepis ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej takiej treści nie zawiera.”.

Stanowisko takie wyraził również Sąd Najwyższy w powołanym już wyroku z dnia 20 października 2016 r. (II CSK 794/15) wskazując, że ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskie (Dz. U. z 2011 r. Nr 18, poz. 89) nie stworzyła podstawy do wystąpienia przez kościelną osobę prawną do sądu z roszczeniem regulacyjnym dotyczącym takich nieruchomości, które nie były objęte wnioskiem skierowanym wcześniej do Komisji Majątkowej.

Wyrok SO w Poznaniu z dnia 14 marca 2017 r., XVIII C 514/15

Standard: 10618 (pełna treść orzeczenia)