Sprowadzenie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób – środki zastępcze (dopalacze - art. 165 § 1 pkt 2 k.k.)

Zgoda konsumentów na spożywanie, a ściśle rzecz mówiąc zażywanie, bo przecież do organizmu można było je sprowadzić w różnoraki sposób, nie wpływa tak na zakres, jak i charakter odpowiedzialności prawnokarnej oskarżonych.

Posiadali oni świadomość celów przedsięwzięcia, w której się uwikłali i środków, które do ich realizacji miały służyć.

Jakkolwiek stanowiące przedmiot obrotu dopalacze były opatrywane zastrzeżeniem, że nie nadają się one do spożycia, tym niemniej było ono fikcyjne, oskarżeni traktowali je jako podstawę do uniknięcia odpowiedzialności ( i administracyjnej, i karnej ), co zresztą najlepiej przekonuje o ich intencjach, zamiarach, konsumenci zaś ignorowali je, bowiem nabywali je właśnie przecież po to, aby się nimi odurzyć, doświadczyć odmiennych stanów świadomości.

Informowanie konsumentów, że pozyskiwane przez nich środki zastępcze mają służyć rzekomo do kąpieli, przewidywania pogody, czy płukania kamieni polnych nie miało żadnego związku z rzeczywistym, nieobcym tak oskarżonym, jak i końcowym odbiorcom, przeznaczeniem, służyło upozorowaniu obrotu legalnymi substancjami, zbudowania fałszywego obrazu prowadzonej działalności, zakamuflowania charakteru oferowanego towaru w celu pozyskania możliwie najszerszego kręgu klientów i zmaksymalizowania oczekiwanego zysku.

Kluczowe w istocie okazało się nie to, że niezależnie od poziomu orientacji konsumentów i swobody w zakresie decyzji o zakupie i zażyciu dopalaczy, nigdy nie zakładali oni, bo w świetle elementarnych zasad doświadczenia życiowego i logiki zakładać nie mogli, wykorzystania dystrybuowanych substancji w sposób proponowany przez oskarżonych, ale ich właściwości fizyko-chemiczne i brak wiedzy co do składu, a w konsekwencji generowanego przez nie zagrożenia dla życia i zdrowia nabywców.

Konsument nie miał podstaw do zakładania rzeczywistej toksyczności przyjmowanych substancji, skoro nie wiedział, co one zawierają.

Nabywcy będą mieli możliwości świadomego dokonania wyboru sposobu użycia nabywanych produktów, w tym tzw. dopalaczy tylko wówczas, gdy wiedzę, jaki to produkt oraz że jest to produkt niebezpieczny dla życia i zdrowia.

W istocie dopiero w takiej sytuacji ryzyko negatywnych skutków wynikających ze spożycia tego typu produktów przechodziłoby na konsumentów, braliby oni odpowiedzialność za swój los we własne ręce, mogliby skalkulować poziom generowanego dla nich niebezpieczeństwa i zdecydować, jak postąpić.

Wyrok SA w Szczecinie z dnia 27 stycznia 2022 r., II AKa 12/21

Standard: 77131 (pełna treść orzeczenia)

Środki zastępcze są środkami chemicznymi, które powstają właśnie po reakcji rządów państw zakazujących udzielania czy posiadania konkretnych substancji odurzających, czy psychoaktywnych. Wówczas to producenci w miejsce środków umieszczanych na listach czy załącznikach do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (bądź ich odpowiednikach), syntezują środki o podobnej budowie i działaniu, nadając im najczęściej nieco zmienioną nazwę i tym sposobem środki te przestają być objęte zakazem. Wszystkie deklaracje oskarżonych dotyczące rzekomej legalności wprowadzanej przez nich substancji, czy możliwości ich sprzedaży na forach internetowych w sposób zgodny z prawem, są jedynie dowodem na to, jak doskonałą mieli oni świadomość szkodliwości sprzedawanych substancji oraz tego że środki te powstają niejako „na bieżąco” w celu ominięcia wydawanych przez poszczególne państwa zakazów ich sprzedaży, bez uprzedniej kontroli ich wpływu na organizm ludzki. Takie informacje - dotyczące substancji, które już nie są „legalne”, których już nie można sprzedawać bez narażenia się na odpowiedzialność z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, a nadto jakie środki jeszcze nie są zakazane, miał zwłaszcza oskarżony D. M.. Przekazywał je następnie P. C. i M. G., zapewniając ich o braku jakichkolwiek konsekwencji i ich bezkarności w razie ewentualnego zatrzymania przez policję. Stąd też sugerowanie w środkach odwoławczych braku zawinienia po stronie oskarżonych, wynikającego z nieświadomości szkodliwego wpływu wprowadzanych przez nich do obrotu substancji, uznać należy za całkowicie chybione. 

Wyrok SA w Katowicach z dnia 17 grudnia 2020 r., II AKa 348/20

Standard: 77122 (pełna treść orzeczenia)

Znamię modalne nieodpowiadania obowiązującym warunkom jakości odnosi się do każdego przedmiotu czynności wykonawczej określonego w art. 165 § 1 pkt 2 kk, wynika to bowiem zarówno z wykładni językowej, jak i funkcjonalnej, gdyby ustawodawca rzeczywiście chciał odnieść wspomniane znamię tylko do środków farmaceutycznych ( notabene trudno byłoby wytłumaczyć, dlaczego tylko one miałyby je spełniać), to po pierwsze posłużyłby się spójnikiem "albo", a po drugie znamię modalne umieściłby przed przedmiotem czynności wykonawczej, a zatem przepis in fine brzmiałby "albo nieodpowiadające obowiązującym warunkom jakości środki farmaceutyczne".

Przy przyjętej tu wykładni art. 165§1 pkt 2 kk okoliczność, że istnieją substancje, które są na tyle szkodliwe, że obrót nimi powinien być karalny, zaś chociażby z uwagi na ich charakter nie tylko nie istnieją dla nich obowiązujące warunki jakości, ale wręcz niecelowe jest ich tworzenie, oznacza tylko tyle, że sprawca obrotu takimi substancjami nie może odpowiadać karnie na podstawie tego przepisu, co nie wyłącza odpowiedzialności karnej na podstawie innych przepisów, zaś przykładem takich substancji są narkotyki, którymi obrót jest zagrożony pod groźbą kary na podstawie ustawy szczególnej, niewymagającej tworzenia dla nich żadnych warunków jakości.

Sąd Apelacyjny nie ma żadnych wątpliwości, że próba pociągania do odpowiedzialności karnej sprawców obrotu dopalaczami na podstawie art. 165 § 1 pkt 2 kk wynika z faktu, że wobec wciąż pojawiających się na rynku nowych substancji psychoaktywnych, niemieszczących się w katalogu substancji objętych ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii, do czasu nowelizacji tej ostatniej brakuje narzędzi karnoprawnych do walki z tym negatywnym zjawiskiem, niemniej nie może to usprawiedliwiać naruszania zasady nullum crimen sine lege, zgoda na takie postępowanie oznaczałaby bowiem, że prawo karne przestało pełnić funkcję gwarancyjną.

Wyrok SA w Katowicach  z dnia 16 grudnia 2020 r., II AKa 115/20

Standard: 77124 (pełna treść orzeczenia)

Tzw. dopalacze, czyli nowe substancje psychoaktywne i środki zastępcze w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii mogą stanowić przedmiot przestępstwa z art. 165 § 1 pkt. 2 k.k. Każda osoba, która wytwarza lub wprowadza je do obrotu może być sprawcą czynu z art. 165 § 1 pkt. 2 k.k. 

Środki zastępcze mogą być przedmiotem czynności wykonawczej czynu zabronionego z art. 165 § 1 pkt. 2 k.k. niezależnie od sposobu wprowadzenia ich do obrotu, pod warunkiem, że z uwagi na swoje właściwości będą uznane za szkodliwe dla zdrowia i to w stopniu wywołującym stan niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób.

Wyrok SA w Katowicach z dnia 29 października 2020 r., II AKa 303/20

Standard: 77132 (pełna treść orzeczenia)

Przyjęcie działania oskarżonych w warunkach czynu ciągłego nie znajduje racji bytu w realiach analizowanej sprawy, skoro konieczność wystąpienia stanu niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób, w rozumieniu art. 165 § 1 pkt. 2 k.k., oznacza również wielość pokrzywdzonych, których dobra osobiste, a zatem życie lub zdrowie, zostały co najmniej narażone na niebezpieczeństwo.

W związku z powyższym kwalifikacja wytworzenia lub wprowadzenia do obrotu tzw. dopalaczy, skutkująca wywołaniem konkretnego stanu niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia wielu osób, zależy właśnie od przyjęcia, że poszczególne czynności wprowadzenia do obrotu, a zatem poszczególne transakcje sprzedaży dopalaczy kolejnym osobom, stanowiły jedność (tożsamość) czynu, a stąd winny zostać potraktowane jako jeden czyn w rozumieniu prawa karnego (na gruncie art. 11 § 1 k.k.). Już z tego wynika brak podstaw do ujmowania występku oskarżonych kwalifikowanego z art. 165 § 1 pkt. 2 k.k. jako czynu ciągłego w rozumieniu art. 12 k.k. Przepis ten wprowadza warunek, że jeżeli przedmiotem zamachu jest dobro osobiste to uznanie wielości zachowań za jeden czyn zabroniony w rozumieniu tego przepisu wymaga tożsamości pokrzywdzonego, który przecież w realiach analizowanego przypadku nie został spełniony, co zresztą będzie raczej regułą w tego typu sprawach

Wyrok SA w Katowicach z dnia 28 czerwca 2019 r., II AKa 273/19

Standard: 46126 (pełna treść orzeczenia)

Nie ulega wątpliwości, że praktyka konsumencka dotycząca tzw. dopalaczy polega na tym, że środki te są spożywane, aby w ten sposób osiągnąć określony efekt pobudzający lub psychotyczny, analogiczny do zażycia narkotyku. Spożywanie tych środków przez ludzi jest zgodne zarówno z intencją producenta oraz sprzedawcy, jak i celem, jaki zamierza osiągnąć konsument. Innymi słowy, spożywanie dopalaczy jest zgodne z ich przeznaczeniem.

Na gruncie wykładni językowej tzw. dopalacze mieszczą się w znamieniu „środki spożywcze”, o którym mowa w art. 165 § 1 pkt 2 k.k.

Powyższego wniosku nie podważa zbliżony charakter środków zastępczych (tzw. dopalaczy) do środków odurzających i substancji psychotropowych, w odniesieniu do których niekiedy przyjmuje się, że nie są one środkami spożywczymi. W orzecznictwie rzeczywiście prezentowany jest pogląd, że skoro zgodnie z art. 4 pkt 27 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii (w brzmieniu obowiązującym do dnia 21 sierpnia 2018 r.) środek zastępczy to produkt zawierający co najmniej jedną nową substancję psychoaktywną lub inną substancję o podobnym działaniu na ośrodkowy układ nerwowy, który może być użyty zamiast środka odurzającego lub substancji psychotropowej lub w takich samych celach jak środek odurzający lub substancja psychotropowa, to konsekwentnie należy uznać, że dopalacz takim środkiem spożywczym również nie jest (zob. postanowienie SN z dnia 31 maja 2017 r., I KZP 5/17).

W ocenie Sądu Apelacyjnego takie stanowisko nie jest trafne z kilku powodów.

Po pierwsze, definicje przyjęte na gruncie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz prawa unijnego – co wyraźnie zastrzeżono w przepisach statuujących te definicje – mają zastosowanie na gruncie danej ustawy lub aktu prawa unijnego. W związku z tym trzeba uznać, że mogą one mieć jedynie pomocnicze znaczenie dla zdekodowania znamienia „środki spożywcze” użytego w art. 165 § 1 pkt 2 k.k. Nawet jeżeli na gruncie tej ustawy określone środki i substancje nie są uznawane za środki spożywcze, nie skutkuje to automatycznie wyłączeniem ich z zakresu tego terminu użytego w art. 165 § 1 pkt 2 k.k. Decydujące znaczenie należy tu bowiem przyznać wykładni językowej.

Po drugie, fakt, że do środków odurzających i substancji psychotropowych nie stosuje się przepisów o bezpieczeństwie żywności i żywienia, wcale jeszcze nie musi oznaczać, że całkowicie irrelewantna z karnoprawnego punktu widzenia jest kwestia ich jakości. Wprowadzenie do obrotu narkotyków, do których domieszano trującą substancję, co stworzyło konkretne niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia wielu ludzi, cechuje się dodatkowym ładunkiem społecznej szkodliwości w porównaniu z czynem polegającym na wprowadzeniu do obrotu „tylko” narkotyku o zwykłej jakości.

Po trzecie, przepis art. 165 § 1 pkt 2 k.k. nie jest w swej treści – z wyjątkiem środków farmaceutycznych – powiązany z normatywnie umocowanym systemem jakości produktów. Odpowiednik tego przepisu o niemal identycznym zespole znamion przewidywała również poprzednia kodyfikacja karna, mimo że ówcześnie obowiązujące prawo nie normowało w tak szczegółowy jak obecnie sposobu kwestii jakości produktów.

Po czwarte, trzeba zauważyć, że na gruncie art. 2 rozporządzenia nr 178/2002 wyraźnie z zakresu pojęcia „środki spożywcze” wyłączono narkotyki i substancje psychotropowe. Wynika z tego, że tego typu środki nie znajdują się a limine poza zakresem pojęcia „środki spożywcze” tylko dlatego, że głównym celem ich stosowania nie jest odżywianie organizmu. Istotny jest tu bowiem fakt, że środki te – podobnie jak choćby alkohol – zgodnie z ich zwykłym przeznaczeniem są spożywane przez ludzi.

Nie stanowi przestępstwa z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. sam tylko obrót tzw. dopalaczami, o ile spełniają one zwykłe normy jakościowe przyjęte w praktyce ich wytwarzania i obrotu. Nie każdy bowiem środek zastępczy (tzw. dopalacz), o którym mowa w art. 4 ust. 27 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, zawierać musi, niejako z natury rzeczy, substancje na tyle szkodliwe dla człowieka, że jego użycie w konsekwencji zawsze będzie powodowało niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia w rozumieniu hipotezy normy określonej w art. 165 § 1 pkt 2 k.k., a więc skutkujące konkretnym i realnym zagrożeniem dla życia lub zdrowia ludzkiego w poważnym stopniu (zob. wyrok SA w Lublinie z dnia 22 listopada 2017 r., II AKa 170/17; postanowienie SA w Krakowie z dnia 11 grudnia 2013 r., II AKz 483/13).

Spożycie tzw. dopalaczy w odpowiedniej dawce z samej już ich istoty może wiązać się z przejściowym negatywnym wpływem na zdrowie w postaci chwilowego stanu odurzenia, wyłączeniem możliwości pełnej kontroli własnego ciała, chwilową utratą świadomości czy też następstwami odczuwalnymi w procesie detoksykacji organizmu, podobnie jak jest to w przypadku spożywania alkoholu lub narkotyków. Nie są to jednak następstwa „nietypowe” dla tych substancji.

Innymi słowy, w przypadku środków odurzających, takich jak m.in. dopalacze, sam stan odurzenia i powiązane z nim normalne zaburzenia pracy organizmu nie stanowią prawnokarnie relewantnego w kontekście art. 165 k.k. rozstroju zdrowia.

Konsumenci dopalaczy akceptują bowiem, że zażyty przez nich specyfik będzie miał następstwa zbliżone do konsekwencji spożycia typowego środka odurzającego lub substancji psychotropowej, takie jak utrata kontroli nad ruchami ciała, przejściowa utrata przytomności, senność, przyspieszenie akcji serca, nudności, bełkotliwość itp. W przypadku niektórych z tych skutków konsumenci wręcz oczekują, że one wystąpią.

Dla stwierdzenia, że doszło do wyczerpania znamion czynu zabronionego z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. konieczne jest zatem usta lenie, że spożycie określonego środka stanowiącego tzw. dopalacz mogło prowadzić do następstw wykraczających poza te wskazane, akceptowane przez konsumenta skutki „uboczne”, które to następstwa wiązałyby się z zaistnieniem konkretnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia konsumenta.

Trafny jest argument, że skoro środki psychoaktywne określone w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii nie są in genere uznawane za substancje szkodliwe z art. 165 k.k., to nie ma żadnych podstaw, by w taki sposób klasyfikować dopalacze cechujące się takimi samymi właściwościami i niejednokrotnie stosowane „zastępczo”. W związku z tym konieczne jest ustalenie wzorca „bezpiecznego dopalacza” poprzez odwołanie się do wzorca „bezpiecznego narkotyku”.

Nie jest argumentem podważającym przyjęte powyżej stanowisko fakt, że co do zasady obrót narkotykami podlega kwalifikowaniu wyłącznie jako przestępstwo z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, natomiast nie wyczerpuje znamion czynu z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. Taka sytuacja ma bowiem miejsce, gdy przedmiotem obrotu są narkotyki odpowiadające zwykłej jakości, których spożycie nie wiąże się z ponadprzeciętnym zaburzeniem pracy organizmu. Nie świadczy to jednak o tym, że przepisy ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii stanowią lex specialis względem art. 165 k.k., bowiem mają one całkowicie odmienny przedmiot ochrony.

Odmiennie należałoby bowiem ocenić sytuację, gdyby do obrotu wprowadzone zostały narkotyki, do których w celu zwiększenia ich objętości diler domieszałby – zamiast standardowej kofeiny lub talku – substancję o wysoce szkodliwym działaniu dla zdrowia, np. trutkę na gryzonie, co spowodowałoby zagrożenie dla życia lub zdrowia nabywców. Takie zachowanie należałoby zakwalifikować jako przestępstwo z art. 56 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii w zb. z art. 165 § 1 pkt 2 k.k.

W konsekwencji należy uznać, że dotychczasowych wniosków nie podważają zmiany wprowadzone ustawę z dnia 20 lipca 2018 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. poz. 1490), których celem było penalizowanie wytwarzania i obrotu nowych substancji psychoaktywnych. W tym miejscu należy wyraźnie podkreślić, że fakt uznania tzw. dopalaczy za środki spożywcze w rozumieniu art. 165 § 1 pkt 2 k.k. nie jest wyrazem akceptacji Sądu Apelacyjnego dla zażywania takich specyfików, lecz konsekwencją istnienia pewnej rzeczywistości społecznej. Z uwagi na cel, jakiemu służy penalizacja zachowań opisanych w art. 165 § 1 pkt 2 k.k., nie ma powodów, aby spośród środków i produktów objętych jego znamionami wyłączać te, których wytwarzanie podlega reglamentacji ustawowej. W konsekwencji to, czy wytwarzanie i obrót takimi specyfikami jest prowadzony wbrew, czy też zgodnie z przepisami ustawy, jest na gruncie art. 165 § 1 pkt 2 k.k. pozbawione prawnego znaczenia.

W związku ze stosowaną niekiedy przez wytwórców i dystrybutorów dopalaczy praktyką oznaczania tych środków jako odżywek dla sportowców, zapachów, środków barwiących ogień, środków do czyszczenia felg itp. należy wskazać, że praktyka ta w ocenie Sądu Apelacyjnego jest całkowicie irrelewantna z punktu widzenia wyczerpania znamion czynu z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. Trudno bowiem uznać, aby takie działanie mogło wpłynąć na prawnokarną ocenę zachowania wytwórcy lub dystrybutora, jeżeli ma ono tylko stworzyć pozór, że sprzedawany produkt jest czymś innym niż w rzeczywistości. Taki pozór sprzedaży „legalnego produktu” ma na celu stworzenie sytuacji, w której na nabywców zostanie „przerzucona odpowiedzialność” za zażycie sprzedawanych specyfików (zob. wyrok SAw Lublinie z dnia 22 listopada 2017 r., II AKa 170/17).

Przedmiotem prawnokarnej oceny musi bowiem być rzeczywiste zachowanie i intencje sprawcy, a nie podejmowane przez niego działania pozorne. W określonych warunkach zarówno przecież dla wytwórcy i dystrybutora, jak i – co szczególnie ważne – dla nabywców i konsumentów będzie oczywiste, zwłaszcza biorąc pod uwagę okoliczności towarzyszące nabyciu, że przedmiotowy produkt nie służy temu, o czym mowa na etykiecie, lecz jest środkiem psychoaktywnym przeznaczonym do spożycia, potocznie nazywanym dopalaczem. Słusznie więc podniosła skarżąca, że nie mają znaczenia nieprawdziwe informacje zawarte na opakowaniu, jeżeli mają one charakter pozorny dla każdej ze stron transakcji. Istotne są tu zwłaszcza okoliczności towarzyszące działaniu sprawcy, takie jak sposób oferowania produktu do sprzedaży, udzielane informacje i instrukcje, ilość substancji w danym produkcie.

Trudno uznać, aby oznaczenie umieszczone na opakowaniu, które ma tylko stworzyć pozór, że dany środek nie służy do spożycia, mogło wpłynąć na to, czy dane zachowanie będzie wyczerpywało zespół znamion określonych w art. 165 § 1 pkt 2 k.k. czy też nie. Trafnie zauważa się, że w przepisie art. 165 § 1 pkt 2 k.k. chodzi o substancję, a nie o treść zawartą na opakowaniu (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10 lipca 2018 r., II AKa 143/18). Ocena w tym zakresie musi – co oczywiste – uwzględniać świadomość sprzedawcy i nabywcy, a zatem podlega dowodzeniu w toku postępowania karnego. Niewątpliwie istotne w tym kontekście jest również to, czy sprzedawca przekazywał kupującym rzeczywiste informacje o składzie sprzedawanego specyfiku oraz konsekwencjach jego spożycia.

W ocenie Sądu Apelacyjnego zakwalifikowaniu wytwarzania lub wprowadzania do obrotu dopalaczy, których spożywanie może być niebezpieczne dla życia lub zdrowia – wbrew stanowisku Sądu Okręgowego i obrony – nie stoi na przeszkodzie fakt, że wytwarzanie lub wprowadzanie do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej środka zastępczego podlega karze administracyjnej na podstawie art. 52a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.

Pewnym argumentem, do którego odwołała się skarżąca, jest intencja ustawodawcy, która towarzyszyła wprowadzeniu do porządku prawnego przepisu art. 52a przez ustawę z dnia 8 października 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. Nr 81, poz. 529). Istotniejsze jednak jest, że przedmiotem wskazanego deliktu administracyjnego jest już samo wytwarzanie lub wprowadzanie do obrotu tzw. dopalaczy, podczas gdy penalizacji na podstawie art. 165 § 1 pkt 2 k.k. podlega wytwarzanie lub wprowadzanie do obrotu szkodliwych dla zdrowia substancji i środków spożywczych, które z uwagi na swoją wadliwą jakość stwarzają zagrożenie dla życia lub zdrowia konsumentów.

W obu przepisach chodzi o odrębne zespoły znamion (por. wyrok SA w Łodzi z dnia 10 lipca 2018 r., II AKa 143/18). Nie można zatem uznać, aby przepis art. 52a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii stanowił lex specialis w stosunku do art. 165 § 1 pkt 2 k.k. (podobnie wyrok SA w Lublinie z dnia 22 listopada 2017 r., II AKa 170/17).

Nie jest wykluczony zbieg odpowiedzialności karnej i administracyjnej. Należy tu przywołać stanowisko Trybunału Sprawiedliwości wyrażone ostatnio na gruncie przewidującego zakaz ne bis in idem art. 50 Karty praw podstawowych. Trybunał uznał, że przepis ten nie sprzeciwia się przepisom krajowym, na podstawie których można wszcząć postępowanie karne przeciwko osobie z tytułu braku zapłaty podatku od wartości dodanej należnego w ustawowych terminach, podczas gdy na tę samą osobę za ten sam czyn nałożono już niepodlegającą zaskarżeniu sankcję administracyjną o charakterze karnym w rozumieniu tegoż art. 50 k.p.p., pod warunkiem że przepisy te zmierzają do realizacji celu interesu ogólnego, który uzasadnia taką kumulację postępowań i sankcji, czyli zwalczanie przestępstw w dziedzinie podatku od wartości dodanej, a owe postępowania i sankcje powinny służyć celom dodatkowym, zawierają zasady zapewniające koordynację ograniczającą do tego, co ściśle niezbędne, dodatkowy ciężar ponoszony przez zainteresowane osoby w wyniku kumulacji postępowań, oraz przewidują zasady pozwalające zapewnić, że surowość wszystkich nałożonych sankcji zostaje ograniczona do tego, co jest ściśle niezbędne w stosunku do wagi danego przestępstwa (wyrok TS z dnia 20 marca 2018 r., Menci, C–524/15, ECLI:EU:C:2018:197). Stanowisku temu, choć wyrażone było na gruncie odpowiedzialności podatkowej, można nadać nieco szersze znaczenie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego niewątpliwie dodatkowa penalizacja obrotu dopalaczami za pomocą art. 165 § 1 k.k. ma na celu realizację interesu ogółu, bowiem w założeniu sprzyja eliminowaniu zachowań godzących w bezpieczeństwo powszechne, co pozostaje całkowicie poza obszarem regulacji art. 52a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii.

Mając na uwadze powyższe argumenty, Sąd Apelacyjny doszedł do przekonania, że Sąd Okręgowy dokonał błędnej wykładni znamion przestępstwa określonego w art. 165 § 1 pkt 2 k.k., a w konsekwencji umorzenie postępowania w części dotyczącej czynów zakwalifikowanych w akcie oskarżenia z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k. w zw. z art. 65 § 1 k.k. było co najmniej przedwczesne.

Sąd Okręgowy powinien przeprowadzić postępowanie dowodowe na rozprawie, którego przedmiotem powinna być zwłaszcza kwestia, czy środki zastępcze (dopalacze), jakie miały być sprzedawane przez oskarżonych, posiadały cechy szkodliwego środka, o którym mowa w art. 165 § 1 pkt 2 k.k., i stwarzały konkretne zagrożenie dla życia lub zdrowia wielu osób.

Następnie należy dokonać ustaleń dotyczących strony podmiotowej zarzucanych oskarżonym czynów, przede wszystkim tego, czy mieli oni świadomość i obejmowali zamiarem spowodowanie skutku określonego w art. 165 § 1 pkt 2 k.k., ewentualnie czy ich działanie może być uznane za nieumyślne (art. 165 § 2 k.k.).

Podnoszona przez strony w toku postępowania kwestia okoliczności, w jakich dochodziło do sprzedaży dopalaczy, ma znaczenie przede wszystkim w kontekście oceny stworzenia przez sprawcę swoim zachowaniem zagrożenia dla życia i zdrowia wielu osób, nie zaś tego, czy sprzedawane środki były szkodliwe dla życia i zdrowia w rozumieniu art. 165 § 1 pkt 2 k.k.

Postanowienie SA w Gdańsku z dnia 10 października 2018 r., II AKz 474/18

Standard: 20417 (pełna treść orzeczenia)

Sam napis na opakowaniu nie miał znaczenia dla realizacji znamion z art. 165 § 1 pkt 2 k.k., ponieważ choć jego treść wskazywała, że produkt nie jest przeznaczony do spożycia to nabywcy i tak wiedzieli i byli przekonani, że jest to tzw. dopalacz – służący do zażycia i wyłącznie w tym celu dokonywali jego nabycia. na opakowaniach w których sprzedawano opisane środki były umieszczane napisy takie jak to, że środek zmienia kolor ognia w piecu i nie było podanego składu chemicznego. Potencjalny nabywca tak naprawdę nie wiedział co kupuje. sklep – niewątpliwy „punkt handlowy”, znajdował się w centrum miasta, i dostęp do niego nie był w żaden sposób ograniczony – w tym: jakimś płotem, furtką, czy inną barierą którą należało pokonać (niezbędnością posiadania kluczy od drzwi, haseł, szyfrów itp.). Do odpłatnego zbycia „towaru” dochodziło wielokrotnie i to każdej osobie, która weszła do wskazanego lokalu, każdy stawał się klientem, gdy tylko zadzwonił do drzwi, wszedł do opisanego już pomieszczenia, o czym świadczy też fakt, iż wpuszczono do niego bez żadnych problemów pokrzywdzonego A. K. Później następowała tylko wymiana w relacji: pieniądze (nabywca) – towar (dopalacz - zbywca).

Szkodliwości przedmiotowych substancji nie można podważyć, czego dowodzi treść powołanych opinii specjalistycznych wskazujących na czym ta szkodliwość polega, jaki wpływ na organizm człowieka ma zażywanie takich substancji i jakie skutki może wywołać. Treść tych ekspertyz w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje, że skutki zażywania dopalaczy są tego rodzaju, że czyni ich „aplikacja” realnym zagrożenie dla życia i zdrowia ludzkiego oraz ma w określonych okolicznościach charakter niebezpieczeństwa powszechnego (por. bliżej: K. Tkaczyk – Rymanowska, „Problem tzw. dopalaczy i nowych narkotyków w świetle zmian normatywnych do ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii”, Prok. i Pr. 2016, Nr 9).

W judykacie z dnia 31 maja 2017 r. Sąd Najwyższy za „szkodliwe dla zdrowia” substancje w rozumieniu art. 165 § 1 pkt 2 k.k. przyjął nie tylko takie, które nabrały cech szkodliwości wskutek wadliwego wytworzenia, transportowania lub składowania, ale również towar, który faktycznie jest innym produktem, niż wynikałoby to z jego opisu na opakowaniu (oczywiście przy jednoczesnym spełnieniu warunku, że produkt ten jest szkodliwy dla zdrowia w stopniu stanowiącym niebezpieczeństwo dla zdrowia lub życia wielu osób). Należy zauważyć, że w tym ostatnim przypadku możemy mieć do czynienia z produktem szkodliwym ze swej istoty, który jest pakowany i sprzedawany, jako inny produkt.

W pewnych przypadkach Sąd Najwyższy dopuszcza, że szkodliwość substancji w rozumieniu art. 165 § 1 pkt 2 k.k. może wiązać się z immanentnym charakterem takiej substancji. Jednocześnie podkreślono, że „zasadą powinno być, iż nabywca ma prawo wiedzieć co kupuje – dotyczy to zarówno składu, jakości, jak i przeznaczenia nabywanego towaru. Zasadą powinno też być, że jeżeli towar użyty jest zgodnie z jego przeznaczeniem i w sposób wskazany przez producenta, to nie będzie on szkodliwy dla życia lub zdrowia (w stopniu wyższym niż wynikający z jego istoty)” oraz że „przepis art. 165 § 1 pkt 2 k.k. chroni życie i zdrowie wielu osób w sytuacji, gdy stykają się one z produktami ogólnie dostępnymi, co do których mają prawo być przekonane, że użycie ich zgodnie z przeznaczeniem będzie bezpieczne”.

Najwyższa instancja sądowa przykładowo wskazuje, kiedy handel dopalaczami będzie wyczerpywał znamiona art. 165 § 1 pkt 2 k.k., (chodzi m.in. sprzedaż dopalaczy, jako odżywek dla sportowców, zapachów, produktów zmieniających kolor ognia w piecu, jeżeli wydzielane opary, czy dym będą działały na użytkownika w sposób niebezpieczny dla jego życia i zdrowia). Wykładnia językowa określenia „szkodliwe dla zdrowia substancje” prowadzi do wniosku, że pojęcie to obejmuje nie tylko takie substancje, które nabrały cech szkodliwości wskutek na przykład wadliwego wytworzenia lub składowania, ale również substancje szkodliwe ze swej istoty.

Ustawodawca w treści przepisu nie zawarł żadnego ograniczenia, co do charakteru szkodliwych dla zdrowia substancji. W powołanym postanowieniu Sąd Najwyższy, odrzucając szerokie rozumienie omawianego terminu, jednocześnie dostrzegł, że w warstwie czysto językowej jest ono bezsprzecznie poprawne. Argumentem za odrzuceniem szerokiego rozumienia terminu „szkodliwe dla zdrowia substancje” ma być okoliczność, że wtedy karalne byłoby na podstawie przepisu art. 165 § 1 pkt 2 k.k. wprowadzanie do obrotu niemal wszystkich produktów pochodzenia chemicznego, np. farb, klejów, benzyny. Jednakże należy rozważyć, czy przyjęcie – zgodne z wykładnią językową – że wskazany termin obejmuje również substancje szkodliwe ze swej istoty, automatycznie oznacza – jak przyjęto w orzeczeniu, na którym bazował Sąd Okręgowy – że producent, np. farb, odpowiada z tego przepisu. Budzi to zasadne wątpliwości, gdyż trudno byłoby dopatrzyć się u producenta farby naruszenia przedmiotu ochrony analizowanego przepisu oraz wyczerpania znamion strony podmiotowej.

Za szerokim jednak rozumieniem analizowanego określenia normatywnego przemawia wykładnia funkcjonalna. Gdyby uznać za w pełni poprawny pogląd Sądu Najwyższego, sprzedaż dopalaczy w sklepie stanowiłaby przestępstwo z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. wtedy, gdy np. na opakowaniu oferowanym do bezpośredniej sprzedaży byłoby napisane, że jest to odżywka dla sportowców, ale sprzedaż takich samych dopalaczy (substancji o takim samym składzie, a nawet wyglądzie), gdy na opakowaniu byłby napis, że jest to element do makiet modelarskich już nie. Przecież i w jednym i drugim przypadku chodzi o sprzedaż takiej samej substancji tylko w opakowaniu, na którym zawarta jest inna treść (informacja).

W przepisie art. 165 § 1 pkt 2 k.k. chodzi o substancję, a nie o treść zawartą jej opakowaniu. Stanowisko Sądu Najwyższego prowadziłoby do niemożliwych do zaakceptowania skutków. Bowiem karalność sprzedaży dopalaczy byłaby uzależniona od informacji zawartej na opakowaniu. Trzeba zauważyć, że przywołany przepis Kodeksu karnego mówi o właściwości substancji. Ustawodawca nie zawarł w tym przepisie wymogu, aby informacja zawarta na opakowaniu substancji wprowadzała w błąd klientów, co do np. przeznaczenia produktu, czy jego składu. „Wprowadzenie w błąd” jest znamieniem innego przestępstwa – oszustwa (art. 286 § 1 k.k.). Również w art. 134 § 1 Kodeksu wykroczeń zawartym w rozdziale XV (zatytułowanym „Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów”), przewidziano odpowiedzialność za oszukanie nabywcy przy sprzedaży towaru, co do ilości, wagi, miary, gatunku, rodzaju lub ceny. Natomiast w przepisie art. 165 § 1 pkt 2 k.k. chodzi właśnie o substancję, a nie o informację umieszczoną na jej opakowaniu.

Zasadnym jest zauważyć, że istnieje w pełni możliwość zakwalifikowania zachowania sprawcy wytwarzającego lub wprowadzającego do obrotu środki zastępcze pod normę z art. 165 § 1 pkt 2 k.k. niezależnie od odpowiedzialności sprawcy na gruncie administracyjnym za delikt polegający na wytworzeniu lub wprowadzeniu do obrotu środka zastępczego (art. 52a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii z 2005 r.). Może sprawca zostać pociągnięty do odpowiedzialności za sprowadzenie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób w związku z wprowadzeniem do obrotu środków zastępczych, które to wiązać się może ze sprowadzeniem realnego i bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia wielu osób. Nie ma znaczenia dla stwierdzenia realizacji znamion czynu art. 165 § 1 pkt 2 k.k. okoliczność, że wprowadzenie i wytworzenie środków zastępczych i substancji psychoaktywnych są sankcjonowane karami o charakterze administracyjnym. Nie można też zapominać o odmiennym zespole znamion art. 165 § 1 pkt 2 k.k. i art. 59 ustawy „narkotykowej”, zwłaszcza – z punktu widzenia przedmiotu ochrony – owej „wielości osób”, pozostającej kwantyfikatorem o charakterze konstytutywnym dla bytu typów przestępstw określonych w art. 165 § 1 k.k. Koniecznie nie można więc w akcie subsumowania ustalonych zachowań pominąć tego, że przepis art. 165 § 1 pkt 2 k.k. penalizuje sprowadzenie stanu zagrożenia o charakterze powszechnym, tj. takiego narastającego niebezpieczeństwa, którego zasięg jest tak duży, że prowadzi do zagrożenia życia lub zdrowia wielu osób. Ustawodawca nie wymaga przy tym, aby niebezpieczeństwo to miało charakter bezpośredni, lecz aby przybrało charakter realny i konkretny. Ustawodawca, definiując pojęcie „szkodliwych substancji”, nie odwołał się, tak jak ma to miejsce przy „środkach spożywczych” lub „środkach farmaceutycznych”, do pojęć, których definicje legalne zostały sformułowane na gruncie innych ustaw i których obrót jest legalny. Zaakcentowania wymaga, że u podstaw kryminalizacji wyrabiania lub wprowadzania do obrotu szkodliwych dla zdrowia substancji legło właśnie niebezpieczeństwo, jakie może spowodować obrót tymi substancjami na szeroką skalę. W przypadku, gdy sprowadzenie niebezpieczeństwa dla zdrowia lub życia szkodliwą substancją dotyczyć będzie mniejszej liczby osób, wówczas należy rozważyć ewentualną odpowiedzialność takiej osoby, w pierwszym rzędzie, na płaszczyźnie art. 160 k.k. W tym przypadku na organie ścigania ciąży obowiązek wykazania w działaniu sprawcy bezpośredniości spowodowania niebezpieczeństwa utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Oznacza to, że między sytuacją, która wywołała niebezpieczeństwo, a jej skutkiem nie występują dalsze dodatkowe elementy, w tym podjęte przez sprawcę działania dynamizujące ten układ w wyraźnym stopniu. W odniesieniu do omawianych substancji konieczne jest więc wykazanie, że osoba udostępniająca te produkty stworzyła tą czynnością bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu danej osoby (por. A. Wolska, Ł. Bagiński, „Problematyka prawna obrotu tzw. dopalaczami”, Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, Nr 2/2016, s. 14 – 25, Legalis).

Nie można też pominąć tego, że w zakresie strony podmiotowej omawianego przestępstwa (art. 165 § 1 k.k.) może ono zostać popełnione nie tylko w postaci zamiaru bezpośredniego, ale i zamiaru ewentualnego (por. R. Stefański, „Kodeks Karny. Komentarz”, Legalis 2018, teza 53 do art. 165). To z kolei determinuje szczególnie wnikliwe rozważenie kompletu elementów składających się na „zdarzenie faktyczne” będące zakreślone ramami zarzutu przedstawionego do rozstrzygnięcia w akcie oskarżenia.

Wyrok SA w Łodzi z dnia 10 lipca 2018 r. II AKa 143/18

Standard: 20416 (pełna treść orzeczenia)

Oskarżeni nie musieli znać dokładnego składu wprowadzanych do obrotu dopalaczy - środków zastępczych. Wiedzieli jednak, że są to produkty o działaniu psychoaktywnym, ponieważ takiego działania oczekiwali ich nabywcy. Sposób i okoliczności sprzedaży tych substancji nie mogły pozostawiać wątpliwości co do wiedzy oskarżonych na temat ich właściwości i charakteru.

Karalność wprowadzenia do obrotu środka zastępczego „jako takiego” została przewidziana w art. 52a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomani i ma charakter odpowiedzialności administracyjnej. Przepis art. 52a cytowanej ustawy został wprowadzony w życie ustawą z dnia 8 października 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. Nr 81, poz. 529) z dniem 27 listopada 2010 r. Następnie doczekał się kolejnych nowelizacji.

Przepis art. 52a ww. ustawy przewiduje za jego naruszenie karę pieniężną w wysokości od 20.000 zł do 1.000.000 złotych. Wyczerpuje znamiona wskazanego przepisu sprzedaż tzw. dopalaczy jako dopalaczy. Chodzi o sytuację, w której sprzedawca nie stosuje wprowadzania w błąd, podstępu czy celowego przekłamania w deklaracji faktycznego przeznaczenia sprzedawanego produktu. Gdyby więc hipoteczny sprzedawca wprowadzał do obrotu substancje, które nazywał by środkami zastępczymi w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii czy też kolokwialnie dopalaczami, podając ich skład, informując o sposobie działania, możliwych skutkach zażycia, to wówczas podlegał by wyłącznie odpowiedzialności administracyjnoprawnej, przewidzianej w art. 52a ww. ustawy. Z oczywiście inną sytuacją mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie.

Oskarżeni wprowadzali w lokalu do obrotu substancje chemiczne, stanowiące zgodnie z opiniami biegłych z zakresu toksykologii środki zastępcze w rozumieniu ustawy o przeciwdziałaniu narkomani, ale jako produkty o zupełnie innym przeznaczeniu. Sprzedawali je jako amulety i talizmany, to jest produkty o charakterze rzekomo kolekcjonerskim.

Nazwanie środków zastępczych we wskazany sposób, stanowiło wybieg, mający na celu uniknięcie odpowiedzialności o charakterze administracyjnym z art. 52a ww. ustawy, a także mający na celu przerzucenie odpowiedzialności za skutki spożycia takich produktów na nabywców.

Oskarżeni doskonale zdawali sobie sprawę, że sprzedają tzw. dopalacze, a nie produkty o wartości kolekcjonerskiej lub mające znaczenie metafizyczne czy okultystyczne. W konsekwencji wiedzieli, że sprzedawane produkty są przeznaczone do spożycia, przez ich nabywców, lub kolejne osoby, które wejdą w ich posiadanie.

Należy podkreślić, że produkty te nie zawierały ulotek informacyjnych na temat składu, zasad spożycia, zagrożeń, skutków. Ich nabywcy nie byli świadomi ich prawdziwego składu, poza świadomością psychoaktywnego sposobu działania. W sytuacji wymagającej pomocy z powodu zażycia takiej substancji, w sposób oczywisty utrudniona była także ewentualna pomoc medyczna. Dlatego też nieuprawnione na gruncie rozpoznawanej sprawy jest porównywanie szkodliwości bliżej nieokreślonych dla nabywców substancji psychoaktywnych, z takimi produktami jak farby, alkohole, rozpuszczalniki, środki farmaceutyczne. W przypadku tych produktów, już na podstawie informacji, zawartych na opakowaniach można zidentyfikować ich skład chemiczny.

Wprowadzając do obrotu przykładowo wymienione środki chemiczne, farmaceutyczne, czy alkohol nikt w założeniu nie wprowadza ich nabywców w błąd co do faktycznego sposobu zażycia, co do składu produktów. Nie stosuje podstępu dla ukrycia ich faktycznego przeznaczenia. Takie czynniki jak sposób wprowadzenia do obrotu, cel wprowadzenia do obrotu oraz faktyczne i deklarowane przeznaczenie produktów zawierających substancje szkodliwe dla zdrowia i życia człowieka determinują, przy spełnieniu dodatkowych warunków określonych w art. 165 § 1 pkt. 2 k.k. możliwość ponoszenia odpowiedzialności karnej, na podstawie wskazanego przepisu.

Zważywszy na fakt wprowadzania takich substancji do obrotu bez odpowiedniej informacji i bez kontroli nad potencjalnymi osobami je zażywającymi, oczywistym jest stwierdzenie poziomu niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia wielu osób w stopniu rzeczywistym i konkretnym, a nie hipotetycznym. Bez znaczenia były takie okoliczności jak sposób zażywania konkretnych środków zastępczych przez ich nabywców, w szczególności waga jednorazowej dawki czy też spożycie wraz z alkoholem. Okoliczność ta jest bez znaczenia w sytuacji braku jakichkolwiek informacji o składzie, o sposobie dawkowania czy skutkach dla zdrowia.

Na Sądzie nie ciążył obowiązek szczegółowego wymienienia w opisie czynu konkretnych dopalaczy, jakie oskarżeni wprowadzili do obrotu. Wystarczy, że Sąd ten opisał wprowadzane do obrotu w znacznych ilościach dopalacze jako substancje szkodliwe, stanowiące zagrożenie dla życia i zdrowia wielu osób. Taki opis czynu jest prawidłowy - wystarczający dla przypisania oskarżonemu czynu, wyczerpującego znamiona z art. 165 § 1 pkt. 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k., w sposób w jaki uczynił to Sąd Okręgowy. Sąd Apelacyjny podkreśla, że konkretyzacja znamion czynu zabronionego powinna następować w ramach ustaleń faktycznych prezentowanych w pisemnych motywach wyroku. (porównaj wyrok SN z 01.09.2015 r., V KK 182/15).

Wyrok SA w Katowicach z dnia 18 maja 2018 r., II AKa 161/18

Standard: 20418

Nie każdy „środek zastępczy” (tu: tzw. dopalacz), o którym mowa w art. 4 ust. 27 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, zawierać musi, niejako z natury rzeczy, substancje na tyle szkodliwe dla człowieka, że jego użycie (pomijając w tym miejscu zagadnienie „niebezpieczeństwa powszechnego”) w konsekwencji zawsze będzie powodowało niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia w rozumieniu hipotezy normy określonej w art. 165 § 1 pkt 2 k.k., a więc skutkujące „konkretnym i realnym zagrożeniem dla życia lub zdrowia ludzkiego w poważnym stopniu” (zob. w tym ostatnim przedmiocie postanowienie SA w Krakowie z dnia 11 grudnia 2013 r., II AKz 483/13)

Jeśli substancje zawarte we wspomnianym „środku zastępczym” są dla zdrowia człowieka szkodliwe li tylko w stopniu nieznacznym, a zatem, gdy użycie tzw. dopalacza powoduje jedynie przejściowe i niegroźne zakłócenia czynności organizmu człowieka, to owe skutki nie są objęte wskazanym znamieniem czynu określonego w art. 165 § 1 pkt 2 k.k. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1977 r., IV KR 84/77).

Wyrok SA w Lublinie z dnia 22 listopada 2017 r., II AKa 170/17

Standard: 20415 (pełna treść orzeczenia)