Ochrona zbiorowych interesów członków SKOK na podstawie ustawy antymonopolowej

Zgodnie z art. 4 ustawy o skok do stosunków zobowiązaniowych pomiędzy (...) a ich członkami, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 1a, stosuje się ustawę okik w zakresie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Już tylko literalne brzmienie tego przepisu przesądza o nieprawidłowej wykładni proponowanej przez powódkę, według której – z uwagi na treść powołanego przepisu – przepisy ustawy antymonopolowej miałyby mieć zastosowanie wyłącznie we wskazanym zakresie na linii (...) – jej członkowie. Powołany przepis nakazuje stosować do stosunków zobowiązaniowych powstających pomiędzy (...) a jej członkami w związku z realizacją normatywnie określonego celu (...) przepisy Działu VI (art. 24-28) ustawy okik, odnoszące się do praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, jak również przepisy regulujące kary pieniężne z tego tytułu. Ustawodawca wyszedł bowiem z założenia, że w relacji (...) – członek występuje znaczny rozdźwięk między wiedzą, doświadczeniem i potencjałem ekonomicznym stron stosunku prawnego, który uzasadnia odwołanie się do regulacji prawa konsumenckiego, w tym również w zakresie naruszania zbiorowych interesów konsumentów.

W doktrynie prawa spółek dyskutowano problem, czy w stosunkach wewnętrznych korporacji dopuszczalne jest powoływanie się na wynikającą stąd szczególną ochronę (zob. np. M. Skory, Czy w prawie spółek jest miejsce dla ochrony konsumenta?, w: J. Frąckowiak (red.), Kodeks spółek handlowych po pięciu latach, Wrocław 2006, s. 193 i n.). Ten sam problem pojawił się w orzecznictwie (zob. np. uchwały SN: z dnia 6.12.1991 r., III CZP 117/91, OSNCP 1992, nr 5, poz. 65 i z dnia 26.04.2002 r., III CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz. 149, wyroki SN: z dnia 18.12.1996 r., II CKN 28/96, niepubl. i 12.03.2004 r., II CK 53/03, Legalis nr 66906).

Na linii powodowa (...) – jej członkowie (w rozumieniu rozdziału 2 ustawy o skok) mamy do czynienia ze stosunkiem wewnętrznym, tj. korporacyjnym, który powstaje w momencie, gdy dana osoba staje się członkiem (...), zaś (...) realizuje cele określone chociażby w art. 3 ust. 1 ustawy o skok. Niewątpliwie członkami (...) są w przeważającej części konsumenci w rozumieniu art. 22 ( 1) k.c. (do definicji zawartej w tym przepisie odwołano się również w art. 4 pkt 12 u.o.k.k.). Gdyby nie było omawianej regulacji w ustawie o skok, powstałby problem, czy członkowie (...) są chronieni ustawą antymonopolową w stosunku do (...), do której przynależą. Ustawodawca jednoznacznie przesądził, że (...) może dopuścić się naruszenia zbiorowych interesów konsumentów także w stosunku do jej członków, a więc na poziomie korporacyjnym.

Czym innym jest natomiast działalność (...) „na zewnątrz”, a więc nie w stosunku do członków tej (...), ale każdego innego podmiotu, który nie jest jej członkiem. Tego stosunku art. 4 ustawy o skok w ogóle nie dotyczy. Nie oznacza to jednak, że nie jest on regulowany ustawą antymonopolową. Nawet pomijając, że wskazany przepis normuje tylko kwestię stosunku (...) – jej członek i nie zawiera żadnego wyłączenia w odniesieniu do stosunków zewnętrznych (...), co oznacza, że do stosunków zewnętrznych (...) stosujemy zasady ogólne, to wykładnia proponowana przez powódkę byłaby sprzeczna z istotą ochrony antymonopolowej. Oznaczałaby bowiem, że ustawodawca chroni konsumenta, który jest członkiem (...), zaś w odniesieniu do pozostałych konsumentów, których działania (...) mogą dotknąć zdecydowanie bardziej, (...) miałaby zostać zwolniona z odpowiedzialności antymonopolowej. Przykładowo, w realiach niniejszej sprawy, skutkiem byłoby to, że (...) mogłaby emitować reklamę wprowadzającą w błąd, gdyż byłaby ona skierowana do osób, które nie są członkami (...), ale gdyby taka reklama była skierowana do członków (...) – wówczas jej zachowanie należałoby rozpatrywać z punktu widzenia ustawy antymonopolowej. Innymi słowy, konsumenci, którzy nie są członkami (...), a których jest zdecydowana większość, mieliby zapewniony niższy poziom ochrony niż ich członkowie. Chronione przed zakazanymi przez ustawę antymonopolową praktykami byłyby więc jedynie interesy konsumentów będących członkami (...), zaś interesy pozostałych konsumentów, w przypadku ich zagrożenia, szczególnie naruszenia na etapie przedkontraktowym, nie podlegałyby żadnej ochronie. Słusznie zauważył pozwany, że w takiej sytuacji pozbawienie ochrony konsumentów niebędących członkami (...) skutkowałoby niczym nieuzasadnionym uprzywilejowaniem (...) względem innych przedsiębiorców, których zachowania podlegają kontroli na gruncie przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Taka wykładnia nie miałaby żadnego uzasadnienia, byłaby sprzeczna z celem i istotą ochrony konsumentów.

W ustawie o skok nie zawarto żadnego wyłączenia w zakresie stosunków prawnych na linii (...) – konsumenci, którzy nie są ich członkami. W związku z tym mają zastosowanie ogólne zasady ochrony konsumentów, a więc również przewidziane w art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3 u.o.k.k., zgodnie z którym zakazane jest stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, przy czym przez taką praktykę rozumie się godzące w nie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami zachowanie przedsiębiorcy, w tym nieuczciwe praktyki rynkowe. Zgodzić się należało z wywodami Sądu Okręgowego, że mając na względzie szeroki zakres podmiotowy definicji przedsiębiorcy zawarty w art. 4 pkt 1 u.o.k.k., (...) mieszczą się w tej definicji. Zgodnie bowiem z art. 4 pkt 1 lit. a u.o.k.k. za przedsiębiorcę uznaje się przedsiębiorcę w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, a także osobę fizyczną, osobę prawną i jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, organizującą lub świadczącą usługi o charakterze użyteczności publicznej, które nie są działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej.

W uchwale z dnia 21.01.2011 r. (III CZP 125/10, OSNC 2011, nr 10, poz. 107) Sąd Najwyższy stwierdził, że skoro (...) oszczędnościowo-kredytowa jest spółdzielnią, to prowadzenie działalności gospodarczej jest podstawowym przedmiotem jej działania oraz racją bytu prawnego, przy czym ta działalność jest prowadzona w interesie członków na zasadach rachunku ekonomicznego, w celu zapewnienia im korzyści. Działalnością gospodarczą jest także działalność niezarobkowa, zmierzająca jedynie do pokrywania własnymi dochodami ponoszonych kosztów. W działalności, w której dominuje podporządkowanie regułom ekonomicznym, motyw zysku (zarobku) zastępowany jest motywem racjonalnego (ekonomicznego) gospodarowania, co oznacza zamiar uzyskania maksymalnego efektu – niekoniecznie zysku – przy danym nakładzie środków albo zamiar minimalnego zużycia tych środków w celu wykonania wyznaczonego zadania. Domeną (...) jest działanie na rzecz członków w celu zaspokajania ich interesów majątkowych przez oferowanie im prostych, łatwych w obsłudze i tanich narzędzi finansowych, a więc na warunkach korzystniejszych niż proponują banki komercyjne. Ten szczególny cel działalności (...) jest bardzo bliski celom spółdzielczości, w tym wypadku realizacji idei samopomocy finansowej, wykluczającej motyw zysku, jego osiągnięcie bowiem mogłoby nastąpić wyłącznie kosztem członków. (...) działają w myśl zasady racjonalnego gospodarowania, w sposób właściwy dobremu gospodarzowi, a więc racjonalnie, a nieosiąganie zysku (zarobku) wynika z charakteru realizowanych przez nie zadań i ustawowo określonego celu działalności. Skoro więc działalność (...) spełnia pozostałe wymagania przypisywane działalności gospodarczej, a więc stałość i powtarzalność czynności, zawodowość, działanie we własnym imieniu oraz uczestnictwo w obrocie gospodarczym, to wszystkie cechy konstrukcyjne przedsiębiorcy należy uznać za spełnione.

Analogiczny wniosek wynika z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12.01.2012 r. (Kp 10/09, MP 2012, nr 6, poz. 20), zgodnie z którym działalność gospodarcza prowadzona przez (...) powinna mieć charakter niezarobkowy. Niezarobkowy charakter nie oznacza, że (...) nie mogą osiągać dochodu, ale że dochód ten jest przeznaczany na realizację celów statutowych bez możliwości przeznaczenia go do podziału między członków. W wypadku (...) celem takim jest dostarczanie swoim członkom łatwo dostępnego kredytu, na jaki osoby o niskich dochodach nie mogą liczyć w bankach.

Reasumując, Prezes UOKiK ma kompetencję do oceny zachowania (...) pod kątem ewentualnych naruszeń ustawy okik, w tym również naruszeń zbiorowych interesów konsumentów w odniesieniu do stosunków na linii (...) – konsumenci, którzy jeszcze nie są jej członkami, ale potencjalnie takimi być mogą. Nie jest to w żaden sposób sprzeczne z konstytucyjną zasadą swobody działalności gospodarczej, w tym z art. 22 Konstytucji RP, zgodnie z którym ograniczenie musi wynikać z przepisów ustawy. Kontrola działań (...) wobec ogółu konsumentów, a więc niebędących jej członkami, wynika wprost z przepisów ustawy o antymonopolowej dokładnie na takich samych zasadach, jak kontrola działań innych podmiotów posiadających status przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów tej ustawy.

Wyrok SA w Warszawie z dnia 22 marca 2017 r., VI ACa 1863/15

Standard: 10168 (pełna treść orzeczenia)