Przymus adwokacko-radcowski

Zasadniczym celem wprowadzenia obowiązku zastępstwa procesowego realizowanego przez adwokata lub radcę prawnego jest dążenie do zapewnienia odpowiedniej fachowości pismom procesowym. Wymaganie to ma zapobiegać zwracaniu się z pismami, które nie mogłyby stać się przedmiotem oceny dokonywanej przez sąd czy to z uwagi na niespełnienie przewidzianych prawem kryteriów formalnych, czy też formułowanie wystąpień bezzasadnych, pozbawionych podstaw merytorycznych. W tym kontekście zrozumiałe jest objęcie przymusem adwokackim przede wszystkim tych typów postępowań, które wymagają od uczestników zaawansowanej wiedzy prawniczej oraz umiejętności jej wykorzystania w procedurze sądowej. Nakaz działania przez profesjonalistę gwarantować ma odpowiedni formalny i merytoryczny poziom postępowania. Służyć ma zarówno stronie reprezentowanej przez adwokata lub radcę prawnego, jak i oddziaływać na tok postępowania sądowego, gwarantując w ten sposób jego rzetelny i obiektywny przebieg.

Trybunał Konstytucyjny wypowiadał się kilkukrotnie na temat znaczenia przymusu adwokackiego w różnych procedurach sądowych. Wysoki stopień sformalizowania niektórych postępowań - w tym przede wszystkim postępowania kasacyjnego - wymaga zagwarantowania odpowiedniej pomocy prawnej ich uczestnikom. Chodzi tu o zapobieganie wadliwemu sporządzaniu pism procesowych, a tym samym uniknięcie obciążania sędziów dodatkową pracą związaną z ich rozpatrywaniem. Celem przymusu adwokackiego jest więc zapewnienie rzeczowego i profesjonalnego dialogu między stroną reprezentowaną przez profesjonalistę a sądem. Przymus adwokacki wspomaga stronę w dochodzeniu jej praw oraz zapewnia wysoki poziom postępowania sądowego (zob. wyrok z 8 kwietnia 2014 r., sygn. SK 22/11, OTK ZU nr 4/A/2014, poz. 37, cz. III, pkt 3.3).

Profesjonalna reprezentacja stron może łagodzić skutki przyjęcia nawet daleko idących wymagań procesowych. Z istoty zastępstwa procesowego wypełnianego przez zawodowego pełnomocnika wynika założenie, że pełnomocnik ten będzie działał fachowo, zgodnie ze swoją najlepszą wiedzą oraz należytą starannością (zob. wyrok z 12 lipca 2011 r., sygn. SK 49/08, cz. III, pkt 5.3.1. wraz z cytowanym orzecznictwem). Potrzeba zaangażowania profesjonalnego pełnomocnika podyktowana jest charakterem prawnym określonych rodzajów postępowań. Obowiązkowe zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych w postępowaniu przed Sądem Najwyższym gwarantować ma fachową pomoc prawną w sformalizowanym postępowaniu odbywającym się przed tym organem sądowym, a przez to wymagającym szczególnego profesjonalizmu oraz umiejętności prawniczych (zob. wyroki z: 25 lipca 2013 r., sygn. SK 17/12, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 86, cz. III, pkt 3.2; 22 października 2013 r., sygn. SK 14/13, OTK ZU nr 7/A/2013, poz. 100, cz. III, pkt 2.2).

Wprowadzenie przymusu adwokackiego należy postrzegać nie jako ograniczenie, ale przeciwnie, jako gwarancję właściwej realizacji prawa do sądu. Dopuszczenie możliwości sporządzania skarg kasacyjnych przez pełnomocników nieprofesjonalnych powodowałoby faktyczne ograniczenie prawa do sądu. Przymus adwokacki ma na celu zapewnienie skardze kasacyjnej odpowiedniego poziomu merytorycznego i formalnego. Od adwokata czy radcy prawnego można oczekiwać znajomości przepisów procedury obowiązującej w postępowaniu sądowym i wiedzę tę egzekwować (zob. wyrok z 6 października 2015 r., sygn. SK 19/14, OTK ZU nr 9/A/2015, poz. 141, cz. III, pkt 1).

Wymaganie dokonywania niektórych czynności procesowych wyłącznie przez profesjonalnego pełnomocnika (tzw. przymus adwokacki) obowiązuje w określonych wypadkach w procedurze karnej, ale także w innych postępowaniach toczących się zarówno przed sądami powszechnymi, jak i przed sądami administracyjnymi. Stanowi także jeden z ustawowych wymogów wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego.

Zgodnie z art. 871 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101, ze zm.), zastępstwo stron przez adwokatów lub radców prawnych obowiązuje w postępowaniu przed Sądem Najwyższym. Dotyczy również tych czynności procesowych, które podejmowane są przed sądem niższej instancji, ale dotyczą postępowania przed Sądem Najwyższym. Wymaganie to nie dotyczy m.in. takich postępowań, w których stroną, jej organem, przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, a także adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.

Na podstawie art. 175 § 1 w związku z art. 173 § 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2012 r. poz. 270, ze zm.; dalej: p.p.s.a.) skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego od wyroku wydanego przez wojewódzki sąd administracyjny lub od postanowienia kończącego postępowanie w sprawie powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego. Nie dotyczy to sytuacji, w której skargę sporządza sędzia, prokurator, notariusz, radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, będący stroną, jej przedstawicielem lub pełnomocnikiem albo jeżeli skargę kasacyjną wnosi prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich lub Rzecznik Praw Dziecka (art. 175 § 2 p.p.s.a.). W odniesieniu do pewnej kategorii spraw skargę kasacyjną może sporządzić doradca podatkowy oraz rzecznik patentowy (art. 175 § 3 p.p.s.a.). Obowiązek działania przez profesjonalnego pełnomocnika (adwokata lub radcę prawnego) w postępowaniu przed NSA dotyczy również zażalenia na postanowienie o odrzuceniu skargi kasacyjnej (art. 194 § 4 p.p.s.a) oraz skargi o wznowienie postępowania (art. 276 p.p.s.a.). Oprócz tego przymusem adwokackim objęto również wniesienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 285f § 3 p.p.s.a.).

Ustawowe wymaganie zastępstwa skarżącego przez adwokata lub radcę prawnego dotyczy także sporządzenia i wniesienia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania skarżącego w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym (art. 66 ust. 1 ustawy o TK). Tak sformułowany przymus adwokacko-radcowski nie odnosi się tylko do skarg sporządzanych we własnym imieniu przez sędziego, prokuratora, adwokata, radcę prawnego lub notariusza, jak również profesora lub doktora habilitowanego nauk prawnych (art. 66 ust. 2 ustawy o TK).

W procedurze karnej konieczność dokonywania niektórych czynności procesowych przez profesjonalnego pełnomocnika dotyczy - oprócz badanego w niniejszej sprawie art. 526 § 2 k.p.k. normującego wymogi formalne kasacji - także trzech innych sytuacji. Pierwsza dotyczy wnoszenia subsydiarnego aktu oskarżenia (art. 55 § 2 k.p.k.). Druga wiąże się ze składaniem apelacji od wyroku sądu okręgowego (art. 446 § 1 k.p.k.). Trzecia odnosi się do składania wniosku o wznowienie postępowania (art. 545 § 2 k.p.k.). W pierwszym wypadku ustawodawca zastrzega obowiązek sporządzenia i podpisania aktu oskarżenia przez pełnomocnika. W dwóch pozostałych wypadkach przewiduje konieczność podejmowania działań (sporządzenie i podpisanie pisma) przez obrońcę lub pełnomocnika. Zgodnie z art. 88 k.p.k. pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny. W myśl art. 82 k.p.k. obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych.

Wyrok TK z dnia 21 czerwca 2016 r., SK 2/15, OTK-A 2016/45, Dz.U.2016/1243

Standard: 1395

Ze względu na wysoki stopień formalizacji skargi kasacyjnej - ustawodawca objął ją przymusem adwokacko-radcowskim, a więc nakazał, by była ona sporządzona przez profesjonalnego pełnomocnika, co ma - w zamierzeniu - zapobiegać wadliwemu sporządzaniu skarg kasacyjnych, obciążającemu sędziów dodatkową pracą i powodującemu zaległości sądowe. Przymus, o którym mowa, wyklucza możliwość sporządzenia skargi kasacyjnej przez stronę postępowania (chyba że sama jest profesjonalistą), a nierespektowanie go powoduje niedopuszczalność skargi kasacyjnej, z uwagi na brak tzw. zdolności postulacyjnej. Od fachowego pełnomocnika trzeba zaś wymagać profesjonalizmu w działaniach podejmowanych w imieniu mocodawcy, w tym również w sporządzeniu prawidłowej - czyli zawierającej wszystkie niezbędne elementy - skargi kasacyjnej, co niewątpliwie wymaga gruntownej wiedzy prawniczej, ale przede wszystkim dołożenia przez pełnomocnika należytej staranności. Ratione legis wprowadzenia przymusu adwokacko-radcowskiego jest również - jak się wskazuje w judykaturze - zapewnienie rzeczowego i profesjonalnego dialogu między stroną reprezentowaną przez profesjonalistę a NSA. Tym samym przymus adwokacko-radcowski ma spełniać dwojaką funkcję: wspomagać stronę w dochodzeniu jej praw, a zarazem zapewniać wysoki poziom postępowania sądowego.

Uczestnicy postępowania wykazali - z czym Trybunał Konstytucyjny się zgadza - że ustawodawca zastawił na obywateli swoistą pułapkę. Z jednej strony objął skargę kasacyjną w postępowaniu sądowoadministracyjnym przymusem adwokacko-radcowskim, wymuszając na stronie działanie w zaufaniu do zawodowych umiejętności pełnomocnika i ponoszenie kosztów jego ustanowienia, z drugiej zaś obciążył tę stronę konsekwencjami popełnionego przezeń błędu. Nie ma przy tym znaczenia, czy błąd popełniony został przez nieuwagę pełnomocnika, z powodu pośpiechu, czy też przez jego niewiedzę. Daleko idące i nieodwracalne konsekwencje niedopełnienia przez niego obowiązków, prowadzące do odrzucenia skargi kasacyjnej, obciążają w całości stronę postępowania, a w żaden sposób nie dotykają pełnomocnika, który popełnił błąd, formułując "wybrakowaną" skargę kasacyjną. Prawo do ubiegania się o odszkodowanie z obowiązkowego ubezpieczenia pełnomocnika od odpowiedzialności cywilnej - pomijając nawet uciążliwości związane z jego wyegzekwowaniem - nie może być zaś postrzegane jako ekwiwalent merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy przez NSA (tak: wspomniany wyrok o sygn. P 18/07).

Wyrok TK z dnia 8 kwietnia 2014 r., SK 22/11

Standard: 1396 (pełna treść orzeczenia)