Wyłączenie ze względu na aktywności sędziego (sądu) w postępowaniu dowodowym

Art. 45 ust. 1 Konstytucji RP gwarantuje każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Prawo do rzetelnego procesu statuują także ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe: Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284) w art. 6 ust. 1 oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z1977 r., Nr 38, poz. 167) w art. 14 ust. 1. Takie usytuowanie owego prawa człowieka jasno wskazuje na jego doniosłość w demokratycznym państwie prawnym (art. 2 Konstytucji RP).

Zapewnieniu rzetelności procesu sądowego służy niezawisłość i bezstronność sądu (por. np. raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka z dnia 8.12.1994 r. skarga 15430/89 i 15531/89 M. i M. przeciwko Turcji (...) 1997). Niezawisłość i bezstronność sprzyja dokonywaniu prawdziwych ustaleń, trafności rozstrzygnięć. Zatem istnieje interes publiczny (dobro wspólne) polegający na takim ukształtowaniu zewnętrznego obrazu wymiaru sprawiedliwości, który tworzy w społeczeństwie przekonanie, iż sąd jest bezstronny. Tylko sądy złożone z bezstronnych sędziów, których postępowanie także na zewnątrz ich urzędu służy obrazowi bezstronnego wymiaru sprawiedliwości stwarzają, w odbiorze społecznym, gwarancje sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27.01.1999 r., K 1/98, OTK 1999, nr 1, poz. 3).

Europejski Trybunał Praw Człowieka ( por. np. orzeczenia z dnia 1.10. 1982 r., P. przeciwko Belgii, z dnia 25.05.1989 r., H. przeciwko Danii, z dnia 10.06.1996 r., T. przeciwko Szwajcarii) i sądy polskie (por. np. cyt. wyżej wyrok Trybunału Konstytucyjnego, uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26.04.2007 r., I KZP 9/07, OSNKW 2007 r., poz.35, wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5.05. 2009 r., II OSK 683/08, Legalis, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24.07. 2009 r., II CSK 61/09, Legalis) wyróżniają subiektywny i obiektywny aspekt bezstronności.

Wzruszalne domniemanie (por.np. orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 23.06.1981 r., L. C., V. L. i D. M. przeciwko Belgii, z dnia 7.08.1996 r., F. i S. przeciwko W.), że sędzia rozpoznając sprawę zachowuje wewnętrzną niezależność i działa wyłącznie w oparciu o prawo, zgodnie ze swoim sumieniem i wewnętrznym przekonaniem (art. 178 ust. 1 i 3 Konstytucji RP) wynika z instytucjonalnych gwarancji oraz przymiotów osobowości sędziego, jego najwyższych kwalifikacji moralnych, siły charakteru, uczciwości, poczucia tego co dobre, sprawiedliwe i słuszne (art. 61 § 1 pkt 2, art. 66, art. 82 § 2 ustawy z dnia 21 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 2062 ze zm.).

Sąd Apelacyjny nie ma wątpliwości, że Pan sędzia T. U. zasiadając w niniejszej sprawie w składzie orzekającym był osobiście bezstronny. Analizując akta sprawy w ramach kontroli odwoławczej trzeba stwierdzić, że wbrew stanowisku obrońcy oskarżonego J. S. (1) adw. T. B. brak jest podstaw do uznania subiektywnej stronniczości sędziego. Ustawa z dnia 27.09.2013 r. nowelizująca procedurę karną (Dz.U z 2013 r., poz. 1247) wprowadzając elementy procesu kontradyktoryjnego nie przewidywała negatywnych konsekwencji z powodu aktywności sądu w postępowaniu dowodowym, w tym w zakresie dopuszczalnym przepisami k.p.k. obowiązującymi przed 1 lipca 2015 r. Zaangażowanie członków składu orzekającego, w tym sędziego Przewodniczącego, w zadawanie pytań świadkom obrony było podobne do aktywności przy przesłuchaniu świadków strony przeciwnej i wynikało z dążenia do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności oskarżonych za zarzucane czyny. W sytuacji gdy obrończyni oskarżonego J. S. (1) składała wnioski dowodowe powinnością Sądu było rozstrzygnięcie co do nich i dopuszczenie do wprowadzenia dowodów do procesu lub oddalenie. Wykonanie obowiązku rozpoznania wniosku dowodowego i jego oddalenie po stwierdzeniu okoliczności z art. 170 § 1 k.p.k. samo w sobie nie wskazuje na wątpliwości co do dochowania wewnętrznego obiektywizmu przez sędziego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6.11.1997 r., III KKN 340/96, OSP 1999 r., Nr 12, poz. 225, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 21 lipca 2010 r., II AKz 265/10, Legalis).

Bezstronność obiektywna to taki układ zewnętrznych okoliczności, który stwarza gwarancję, że nie powstaną jakiekolwiek uzasadnione wątpliwości co do zachowania obiektywizmu przez sędziego (por. cyt. wyżej wyrok Trybunału Konstytucyjnego, orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 22.02.1996 r., Bulut przeciwko Austrii, T. Ereciński, J. Gudowski, J. Iwulski „Komentarz do prawa o ustroju sądów powszechnych i ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa”, Warszawa 2002 r., str. 232).

Instytucja wyłączenia sędziego z art. 40 k.p.k. i art. 41 k.p.k. służy stworzeniu gwarancji minimalizacji zagrożeń bezstronności sędziego, by nie pojawiły się sytuacje, gdy jego obiektywizm „mógłby się stać przedmiotem racjonalnie podnoszonych (co nie znaczy, że zawsze zasadnych) wątpliwości” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26.04.2007 r., I KZP 9/07, OSNKW 2007 r., poz.35). Stronniczość należy do sfery przeżyć psychicznych stąd nie musi się uzewnętrzniać w sposób możliwy do uchwycenia przez zewnętrznego obserwatora. Dlatego w art. 40 k.p.k. i art. 41 k.p.k. ustawodawca wprowadził domniemania, że wyliczone tam obiektywne czynniki mogące powodować stronniczość występują z takim natężeniem, że niezbędne jest odsunięcie sędziego od udziału w sprawie (por. cyt. wyżej uchwałę).

Stosownie do art. 41 § 1 k.p.k. sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie. Ten układ okoliczności zewnętrznych podlega ocenie sądu ale nie z własnego punktu widzenia, lecz idei obiektywnego, niezaangażowanego, rozsądnego, przeciętnie wykształconego, doświadczonego obserwatora procesu (por. np. orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 10.06.1966 r., P. przeciwko Wielkiej Brytanii, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25.02.2009 r., II KK 249/08, Legalis, postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8.08. 2016 r., II AKo 81/16, Legalis, wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 27.10.2011 r., II AKa 261/11, Legalis).

Przy czym „do zastosowania art. 41 § 1 k.p.k. nie jest konieczne udowodnienie, iż sędzia jest stronniczy. Nie jest również niezbędne udowodnienie okoliczności, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego. Okoliczność mająca uzasadnić wyłączenie sędziego powinna być uprawdopodobniona. Chodzi o wskazanie określonej okoliczności, która z istoty swej ma charakter zagrażający bezstronności sędziego.” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17.10.2013 r., IV KK 182/13, KZS 2014, z.1, poz.34, podobnie wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 czerwca 2016 r., II A Ka 195/16, Legalis).

Wyrok SA we Wrocławiu z dnia 29 marca 2017 r., II AKa 38/17

Standard: 9869 (pełna treść orzeczenia)