Zakres podmiotowy i przedmiotowy prawa do sądu

Zakres podmiotowy prawa do sądu wyznaczył ustrojodawca szeroko (przysługuje ono m.in. każdej osobie fizycznej - zarówno obywatelowi polskiemu, cudzoziemcowi, jak i bezpaństwowcom. zob. orzeczenie TK z 25 lutego 1992 r., sygn. K 4/91, OTK 1992, poz. 2; wyrok TK z 2 czerwca 1998 r., sygn. K 28/97, OTK 1998, nr 4, poz. 50; wyrok TK z 20 września 2006 r., sygn. SK 63/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 108). Przedmiotowy zakres prawa do sądu wyznaczony jest przez pojęcie "sprawy", ujmowanej w orzecznictwie Trybunału jako pojęcie autonomiczne, inne niż przyjęte w poszczególnych gałęziach prawa, bo odwołujące się do podstawowej funkcji sądów, jaką jest - zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji - sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Trybunał konsekwentnie opowiada się za szerokim pojmowaniem "sprawy": mamy z nią do czynienia w każdym przypadku, gdy zachodzi konieczność rozstrzygania o prawach i wolnościach jednostki oraz jej chronionych prawem interesach, zarówno w razie ich naruszenia czy zagrożenia, jak i konieczności ich autorytatywnego ustalenia.

Wyrok TK z dnia 6 listopada 2012 r., K 21/11, OTK-A 2012/10/119, Dz.U.2012/1281

Standard: 1287 (pełna treść orzeczenia)

W najnowszym orzecznictwie konstytucyjnym podkreśla się, że gwarancje wynikające m.in. z prawa do sądu mogą również znaleźć odpowiednie zastosowanie w toku postępowania przed organem pozasądowym. Orzekając konstytucyjność rozwiązań postępowania dyscyplinarnego służb mundurowych z art. 45 ust. 1 Konstytucji, Trybunał stwierdził, że "z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) wynika konieczność respektowania w postępowaniu dyscyplinarnym do pewnego stopnia gwarancji wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji, w szczególności prawa do jawnego rozpatrzenia sprawy przez bezstronny organ, z naciskiem na jawność wewnętrzną (...) pełne zastosowanie gwarancji art. 45 Konstytucji następuje w momencie koniecznej kontroli orzeczeń dyscyplinarnych przez sądy (...) Na etapie orzekania przez organy pozasądowe gwarancje te mogą być stosowane jedynie odpowiednio i w niepełnym zakresie" (wyrok z 2 września 2009 r., sygn. K 35/06, OTK ZU nr 7/A/2008, poz. 120, s. 1226 i 1228). Teza ta znalazła następnie potwierdzenie w wyroku dotyczącym przepisów regulujących lekarskie postępowanie dyscyplinarne. Trybunał wówczas stwierdził, że "gwarancją ochrony konstytucyjnej osób podlegających odpowiedzialności dyscyplinarnej jest przyznanie im możliwości wniesienia odwołania do sądu, który kontroluje prawidłowość postępowania dyscyplinarnego i ma możliwość uchylenia orzeczenia wydanego przez organy dyscyplinarne" (wyrok z 29 czerwca 2010 r., sygn. P 28/09, OTK ZU nr 5/A/2010, poz. 52, s. 761).

Wyrok z dnia 12 maja 2011 r., P 38/08, OTK-A 2011/4/33, Dz.U.2011/109/640

Standard: 1288 (pełna treść orzeczenia)

Na ustalenie zakresu normowania art. 45 Konstytucji nie wpływa również fakt, że art. 147 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych umożliwia orzekanie w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych referendarzom sądowym. Przypomnieć należy, że w oparciu o Konwencję europejską i jej orzecznictwo na tle art. 6, sąd może być całkowicie lub częściowo złożony z osób nie będących zawodowymi sędziami (sprawa Ettl przeciwko Austrii z 23 kwietnia 1987 r., A.117, par. 38). Z punktu widzenia obowiązku ochrony konstytucyjnych wartości powierzenie wykonywania określonych funkcji z zakresu ochrony prawnej wykonywanej przez sądy referendarzom sądowym, pozbawionym z mocy prawa cechy niezawisłości, nie zwalnia ustawodawcy od zagwarantowania wymaganych przez art. 45 Konstytucji standardów.

Prawdą jest, że niektóre kwestie nie muszą być (ze względów konstytucyjnych) poddawane kognicji sądowej i taki stan rzeczy nie musi świadczyć o naruszeniu standardów konstytucyjnych czy wynikających z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Jednak poddanie kognicji sądowej przez ustawodawstwo wewnętrzne spraw skądinąd "niekoniecznie" sądowych, powoduje podwyższenie standardu oceny. Postępowaniu sądowemu w sprawach, w danym systemie prawnym, powierzonym sądom (choć ta jurysdykcja mogłaby być oddana innym organom, bez szkody dla obowiązku konstytucyjnego czy też wynikającego z praw człowieka), stawia się wymagania takie same jak postępowaniu sądowemu, które z natury rzeczy "koniecznie" musi być ukształtowane jako sądowe.

Chociaż więc konstytucyjne pojęcie sprawy ma charakter autonomiczny wobec regulacji ustawowych, istnieje normatywny związek między ocenianą regulacją a art. 45 Konstytucji i adekwatność tego wzorca do oceny podanej w wątpliwość regulacji. Każda bowiem sprawa poddana jurysdykcji sądowej (także przez ustawodawstwo zwykłe), z punktu kwestii dostępności jurysdykcji (także więc bariera kosztowa), jak i rzetelności ukształtowania procedury, podlega standardom właściwym dla art. 45 Konstytucji.

Wyrok TK z dnia 7 września 2004 r., P 4/04, OTK-A 2004/8/81, Dz.U.2004/204/2091

Standard: 1290 (pełna treść orzeczenia)