Składniki majątkowe nabyte sprzecznie z prawem; dochody z przestępstwa

Przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego z małżonków, uzyskane z przestępstwa, wchodzą w skład majątku wspólnego na podstawie art. 32 § 1 k.r.o.

Korzyść uzyskana z przestępstwa (działalności nielegalnej) przez jednego z małżonków może być obecnie uznana za dochód, o jakim stanowi art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.

Zgodnie z art. 32 § 1 k.r.o. dorobkiem małżonków są przedmioty nabyte choćby przez jednego z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej. Przepis ten całkowicie abstrahuje od źródła nabycia. Wynika z niego zatem, że niezależnie od tego, czy do takiego nabycia dochodzi zgodnie z prawem, czy nielegalnie, a także czy źródłem nabycia jest czynność prawna, delikt, czy bezpodstawne wzbogacenie, przysporzenie wchodzi do majątku wspólnego.

W nauce zagadnienie przynależności do majątku wspólnego albo odrębnego składników majątkowych nabytych sprzecznie z prawem rozstrzygane było raczej w kierunku włączenia ich do majątku wspólnego, jednakże ze wskazaniem jako podstawy art. 32 § 1 k.r.o.

Przyjęcie, iż dochód uzyskany z przestępstwa stanowi część majątku wspólnego małżeńskiego budzić może zastrzeżenia natury moralnej, które wskazał Sąd Rejonowy. Zważyć jednak należy, że przepisy obowiązującego prawa zawierają szereg instytucji umożliwiających zapobieżenie sprzecznej z poczuciem sprawiedliwości sytuacji, w której w wyniku przestępstwa sprawca uzyskuje wzbogacenie. Przede wszystkim temu celowi służy cały zestaw środków karnych zawartych w art. 44, art. 45 i 46 k.k. Obejmują one orzekany obligatoryjnie przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, przepadek korzyści osiągniętej z przestępstwa, choćby pośrednio lub jej równowartości oraz możliwość orzeczenia przez sąd karny o obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody. Zastosowanie powyższych środków nie jest uzależnione od tego, czy przedmiot lub korzyść uzyskana z przestępstwa znalazły się w majątku odrębnym czy w majątku wspólnym sprawcy i jego małżonka. Taka regulacja stanowi odbicie obowiązującej przed nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zasady odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania każdego z małżonków (art. 41 § 1 k.r.o. w poprzednim brzmieniu).

Kolejną drogą pozwalającą pozbawić sprawcę świadczenia uzyskanego w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym jest możliwość skorzystania przez Skarb Państwa z art. 412 k.c. Nie ma przeszkód, by – dostrzegając przesłanki do zastosowania tego przepisu – sąd zawiadomił o toczącym się postępowaniu prokuratora (art. 59 k.p.c.), umożliwiając mu podjecie decyzji o wystąpieniu z powództwem na podstawie art. 412 k.c.

Niewątpliwie więc istnieje szereg możliwości pozbawienia sprawcy bezprawnie uzyskanej korzyści. Trudno natomiast upatrywać drogi do tego celu w odmowie przeprowadzenia podziału majątku wspólnego, w którym tego rodzaju korzyści się znajdują, gdyż nie zmieni to faktu, że korzyść uzyskana z przestępstwa nadal pozostanie w rękach jednej ze stron.

Może też budzić wątpliwości, czy włączenie korzyści z przestępstwa z mocy prawa do majątku wspólnego nie narazi małżonka sprawcy na odpowiedzialność karną jako pasera (art. 291 k.k. ewentualnie art. 292 k.k.). Taka możliwość jednak nie zachodzi, ponieważ w świetle obydwu przepisów nabycie rzeczy uzyskanej za pomocą czynu zabronionego rozumiane jest jako dokonanie stosownej transakcji, a nie uzyskanie praw do tej rzeczy ex lege. Poza tym do popełnienia przestępstwa paserstwa konieczne jest zawinienie.

Przepisy prawa karnego nie sprzeciwiają się zatem przyjęciu, że dochód uzyskany przez jednego z małżonków pozostającego w ustroju wspólności majątkowej w wyniku przestępstwa trafia do majątku wspólnego małżeńskiego.

Nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie dezaktualizuje powyższego wniosku. Artykuł 31 k.r.o. przewiduje bowiem, że wspólność ustawowa obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania choćby przez jednego z małżonków (majątek wspólny), co jest tożsame z konstrukcją zastosowaną w uchylonym art. 32 § 1 k.r.o. 

Uchwała SN z dnia 29 czerwca 2010 r., III CZP 42/10

Standard: 36435 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy