Wykonane robót koniecznych poza zakresem rzeczowym umowy (roboty dodatkowe)

Wynagrodzenie ryczałtowe - uregulowane w art. 632 KC, stosowanym w drodze analogii do umowy o roboty budowlane zostało ukształtowane jako świadczenie niepodlegające zmianie, co oznacza, że przyjmujący zamówienie (wykonawca) w zasadzie nie może domagać się jego podwyższenia. Ustalenie ryczałtowego wynagrodzenia za wykonanie robót budowlanych powoduje, że to nie kosztorys powinien być podstawą ich rozliczenia, choćby stanowił podstawę do ustalenia umownego wynagrodzenia. Wykluczona jest zatem możliwość domagania się zapłaty za prace dodatkowe, gdy te prace są naturalną konsekwencją procesu budowlanego i w naturalny sposób z niego wynikają. Dotyczy to zwłaszcza takich sytuacji, które wykonawca robót dysponujący dokumentacją techniczną powinien przewidzieć jako konieczne do wykonania, mimo że dokumentacja ich nie przewiduje.

Konstrukcja wynagrodzenia ryczałtowego nie wyklucza jednak żądania przez przyjmującego zamówienie wynagrodzenia za prace nieobjęte umową. Zdarza się też niekiedy, że dochodzi do wykonania stanowiących korzyść majątkową dla zamawiającego prac dodatkowych, bez dokonania przez strony stosownej zmiany umowy. W takich wypadkach przyjmuje się że dopuszczalne jest żądanie przez przyjmującego zamówienie zapłaty za wykonane roboty na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 października 2014 r., I CSK 568/13).

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 9 listopada 2017 r., I ACa 459/17

Standard: 23391 (pełna treść orzeczenia)

W razie ustalenia, że pewne roboty (konieczne do prawidłowej realizacji całego zamówienia) zostały wprawdzie wykonane ale pozostawały poza zakresem rzeczowym umowy (tj. umowa ich nie przewidywała i strony nie zawarły umowy dodatkowej regulującej tę kwestię), wykonawca może dochodzić swego roszczenia o zapłatę na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2006 r., II CSK 327/06).

Inspektor nadzoru z reguły nie jest uprawniony do składania w imieniu inwestora oświadczeń woli. W orzecznictwie wskazuje się, że przyznanie inspektorowi takich kompetencji wymaga stosownego pełnomocnictwa do reprezentowania inwestora wobec wykonawcy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., III CK 57/02; z dnia 6 lutego 2015 r., II CSK 327/14 oraz z dnia 21 października 2016 r., IV CSK 834/15), co w tej sprawie nie miało miejsca. Oznacza to, że inspektor nadzoru w sprawie niniejszej nie mógł skutecznie akceptować robót objętych protokołami konieczności, a dokonane przez niego zapisy mają jedynie walor oświadczeń wiedzy. Stwierdzają one bowiem określone fakty, tj. że pewne roboty zostały wykonane (co zresztą nie było sporne między stronami).

Zgodnie z art. 649 k.c. w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 maja 2000 r. (I CKN 728/98) przepis ten wprowadza domniemane rozszerzenie (rozwinięcie) obowiązków wykonawcy. Do obowiązków tych należą bowiem wszelkie roboty budowlane potrzebne do realizacji obiektu budowlanego określonego w projekcie stanowiącym załącznik do umowy (art. 647 k.c.). Innymi słowy, zakres rzeczowy danej umowy o roboty budowlane wyznacza konkretny projekt, przy czym chodzi tutaj o projekt budowlany, takim bowiem pojęciem posługuje się Prawo budowlane (milcząc np. na temat „projektu wykonawczego”), a nadto nie ulega wątpliwości, że jest to najważniejszy dokumentem w procesie budowlanym. To na jego podstawie inwestor uzyskuje pozwolenie na budowę i to on stanowi punkt wyjścia dla dalszej (bardziej szczegółowej) dokumentacji.

W razie wątpliwości co jest objęte umową a co nie, należy przyjąć, że wykonawca zobowiązał się do wykonania prac objętych projektem budowlanym. Roboty wykraczające poza ten zakres stanowią zaś tzw. roboty dodatkowe. Jak trafnie zauważa się w orzecznictwie żaden z aktów prawnych nie zawiera legalnej definicji tego terminu. Jest to pojęcie języka prawniczego, na gruncie którego roboty dodatkowe to świadczenia wykonywane poza istniejącym zobowiązaniem dotyczącym robót budowlanych, którego zakres – w myśl art. 649 k.c. – określa projekt (por. wyroki Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 lutego 2016 r., I ACa 894/15 i z dnia 22 października 2015 r., I ACa 472/15).

W doktrynie wskazuje się, że w sytuacji, tj. gdy pomiędzy projektem budowalnym a przedmiarem robót (czy inną dokumentacją wykonawczą) występuje rozbieżność (ilość robót przewidzianych w projekcie różni się od ilości robót wynikających z przedmiaru) przyjmuje się, że wykonawca w ramach prac podstawowych zobowiązany jest do wykonania w ramach złożonej oferty pełnego zakresu robót wynikających z projektu budowlanego. Znajduje to oparcie m.in. w art. 22 Prawa budowlanego, który zobowiązuje kierownika budowy do "(...) zorganizowania i kierowania budową obiektu budowlanego w sposób zgodny z projektem i pozwoleniem na budowę (...)”, a nie z przedmiarem robót dostarczonym w ramach dokumentacji przez zamawiającego. Przyjęcie takiego stanowiska, tj. że wykonawca jest zobowiązany wykonać roboty budowlane zgodnie z projektem budowlanym, a nie np. z projektem wykonawczym czy innymi dokumentami o takim charakterze (stanowiącymi jedynie rozwinięcie i uzupełnienie projektu budowlanego), uzasadnione jest także przyjętymi w kodeksie cywilnym rozwiązaniami dotyczącymi odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady (por. J. A. Strzępka, Komentarz do art. 658 k.c., Legalis 2016).

W interesie wykonawcy leży sprawdzenie zgodności otrzymanego od inwestora przedmiaru z rozwiązaniami przyjętymi w projekcie budowlanym. Jeżeli wykonawca tego zaniecha przyjmuje się, że nie ma on zastrzeżeń do dokumentów opisujących przedmiot zamówienia. W konsekwencji, jeżeli roboty budowlane były przewidziane w projekcie stanowiącym podstawę do określenia przedmiotu zamówienia, uznaje się je za objęte tym przedmiotem zamówienia, bez względu na to czy były ujęte w przedmiarze czy też nie. Innymi słowy, roboty pominięte w przedmiarze a wynikające z projektu budowlanego, muszą być realizowane w ramach zamówienia podstawowego i nie są robotami dodatkowymi, za które w ramach dodatkowego zamówienia przysługiwałoby odrębne wynagrodzenie (por. M. Behnke, B. Czajka-Marchlewicz „Roboty dodatkowe, uzupełniające oraz zamienne” Komentarz praktyczny, LEX).

W tym kontekście częściowo słuszne są uwagi skarżącego, że powód wzajemny w razie wątpliwości co do przedmiotu i zakresu zamówienia mógł zwrócić się do zamawiającego o ich wyjaśnienie na podstawie art. 38 ust. 1 Prawa zamówień publicznych czy też art. 651 k.c., czego jednak nie uczynił. Stało się tak zapewne dlatego (i nie jest to odosobniony przypadek w tego typu sprawach), że wykonawca – działający pod presją czasu, charakterystyczną dla zamówień z udziałem środków unijnych – dokonał powierzchownej a nie szczegółowej kontroli dokumentacji, opierając swą ofertę na przedmiarach czy zestawieniach i nie sprawdzając dokładnie ich kompatybilności z projektem budowlanym. Co prawda orzecznictwo stoi tutaj na stanowisku, że wykonawca nie ma obowiązku szczegółowego sprawdzenia dostarczonego mu projektu a wystarczająca jest jedynie pobieżna analiza (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2000 r., III CKN 629/1998 i z dnia 5 czerwca 2014 r., IV CSK 626/13), to jednak nie ulega wątpliwości, że rzetelna kontrola dokumentacji leży przede wszystkim w interesie wykonawcy. To jego bowiem obciąża ryzyko szerszego zakresu prac (nie branego wstępnie pod uwagę przy opracowywaniu oferty) wynikającego z projektu, a nie ujętego w dokumentacji wykonawczej.

Z uwagi na powyższe przyjąć należy, że te prace, które zostały ujęte w projekcie budowlanym ale nie zostały uwzględnione w zestawieniach i przedmiarach nie stanowiły robót dodatkowych, a co za tym idzie – zostały już rozliczone w ramach otrzymanego przez powoda wzajemnego wynagrodzenia ryczałtowego.

Wyrok SA w Białymstoku z dnia 5 kwietnia 2017 r., I ACa 630/16

Standard: 9343 (pełna treść orzeczenia)