Odmowa dokonania czynności notarialnej ze względu na wątpliwości co do zdolności do czynności (art. 86 Pr.Not.)

Notariusz nie jest osobą kompetentną do diagnozowania stanu zdrowia strony z punktu widzenia jej zdolności do świadomego i swobodnego podejmowania decyzji i wyrażania woli. Jeśli jednak przepis art. 86 pr.not. zabrania mu dokonywania czynności notarialnej, gdy poweźmie wątpliwość, czy strona ma zdolność do czynności prawej, to nie oznacza, że ową wątpliwość ma warunkować wyłącznie jego subiektywne przekonanie. Taka interpretacja wspomnianego przepisu przekreśla zakładaną przez ustawodawcę funkcję ochrony porządku obrotu prawnego przed sporządzaniem aktów notarialnych zawierające – obciążone wadą prawną pozwalającą podważać ich skuteczność – oświadczenia stron.

Źródła „wątpliwości", których powzięcie, w myśl art. 86 Prawa o notariacie, aktualizuje zakaz dokonania czynności notarialnej, należy postrzegać w szerszym spektrum powinności notariusza. Nie może on kierować się w tym względzie tylko własnymi spostrzeżeniami opartymi na kontakcie ze stroną, czy twierdzeniami osób towarzyszących stronie, ale powinien brać pod uwagę także inne ujawniające się okoliczności. Innymi słowy, badanie prawidłowości przestrzegania przez notariusza zakazu wynikającego z art. 86 pr.not. musi nastąpić w sposób zobiektywizowany, z uwzględnieniem całego kontekstu sytuacyjnego, w jakim doszło do dokonania czynności notarialnej Ta szczególna postać ostrożności wynikającej z istoty zawodu może być badana przez pryzmat abstrakcyjnego wzorca modelowego – notariusza realizującego swoje kompetencje w sposób rzetelny, racjonalny i ostrożny. 

Wyrok SN z dnia 8 lutego 2023 r., IV KK 490/22

Standard: 78115 (pełna treść orzeczenia)

Z treści art. 86 pr. not. Wynika, że „Notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnej, jeżeli poweźmie wątpliwość, czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych”. Przepis ten był przedmiotem normatywnej wypowiedzi Sądu Najwyższego w postanowieniu z dnia 14 listopada 2017 r. (V KK 219/17, LEX nr 2418098). Wskazano w uzasadnieniu tego postanowienia, że cyt.: „W istocie przepis ten zakazuje notariuszowi dokonania czynności prawnej, jeżeli podejrzewa, że strona składająca oświadczenie woli znajduje się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli (E. Drozd, (w:) System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwański, t. 2. Warszawa 2008, s.156, A. Oleszko, Ustawa - Prawo o notariacie. Komentarz, t. I, Warszawa 2012, s. 436- 443). Obejmuje zatem także wszystkie te sytuacje, w których notariusz ma obowiązek odstąpienia od czynności notarialnej ze względu na to, że oświadczenie woli mające być złożone przez stronę, byłoby z mocy art. 82 kodeksu cywilnego, dotknięte wadą nieważności, w szczególności z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, choćby przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.”

Przywołując jakże istotną funkcję czynności notariusza, jako osoby działającej na rzecz bezpieczeństwa obrotu prawnego, Sąd Najwyższy w tym orzeczeniu podkreślił, że cyt.: „…zawarty w tym przepisie zakaz nakłada implicite na notariusza przystępującego do dokonania każdej czynności notarialnej powinność działania w przeświadczeniu, że strona ma świadomość znaczenia składanych oświadczeń, nie tylko w aspekcie rozeznania co do samej ich treści ale także znajomości skutków prawnych, jakie wywoła nadanie im formy aktu notarialnego.

Nie wolno notariuszowi zaniedbać oceny świadomości osób dokonujących czynności prawnych, gdy ujawnią się okoliczności nasuwające wątpliwości w tym względzie. Powinien zatem zwracać uwagę na to, czy zachowanie strony nie wskazuje na ułomność, która świadczyłaby o tzw. naturalnej niezdolności do czynności prawnych, przejawiającej się np. reagowaniem nieadekwatnym do sytuacji, bądź brakiem komunikatywności w rozmowie, co by znamionowało zaburzenia czynności psychicznych” (podkr. obecny skład SN).

Trafnie także Sąd Najwyższy zauważył, że nie należy od notariusza oczekiwać posiadania profesjonalnej wiedzy w zakresie diagnozowania stanu świadomości strony, ale tym bardziej notariusz respektując zakaz z art. 86 pr. not. powinien zwracać uwagę na wszystkie sygnały, nie tylko z własnych obserwacji, lecz z informacji od innych osób (zwłaszcza lekarzy, zajmujących się chorą na co dzień – uw. obecnego składu SN), które by wskazywały na możliwość upośledzenie świadomości strony w rozumieniu znaczenia oświadczenia woli, które miało by być treścią czynności notarialnej.

Wyrok SN z dnia 10 stycznia 2018 r., V KK 247/17

Standard: 17938 (pełna treść orzeczenia)