Pobieranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru (opłaty półkowe - art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k.)

Narzucenie kontrahentowi niekorzystnych warunków umownych, które pozbawiało go częściowo prawa do marży handlowej, stanowi poważne naruszenie interesu przedsiębiorcy. W świetle ustaleń faktycznych, wiążących Sąd Najwyższy, należało przyjąć, że pozwana utrudniła powódce dostęp do rynku, co wypełnia hipotezę art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. i słusznie zostało ocenione przez Sąd drugiej instancji jako delikt nieuczciwej konkurencji.

W praktyce sądowej spraw dotyczących roszczeń wywodzonych z art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. występuje w sposób dominujący kreowanie rozmaitych opłat w ramach umów stron. Praktycznie nie zdarza się, że opłaty te narzucane są bez podstawy kontraktowej, co nie oznacza, iż nie są one ‎w istocie jednostronnie narzucane. O ile zatem punktem wyjścia oceny zasadności żądania ma być stwierdzenie, czy strony opłatę ustaliły zgodnie, przesądzenia wymaga, czy ich kontrakt był wynikiem swobodnych negocjacji. Oczywiście ‎w warunkach rynkowych żaden podmiot nie może oczekiwać, że jego stanowisko negocjacyjne zostanie uwzględnione w całości. Nie może to jednak prowadzić do wniosku, że akceptacja opłat za fikcyjne usługi, przez zawarcie umowy je przewidującej, oznacza „swobodne przyjęcie warunków współpracy”.

Z uwagi na dokonanie przez pozwaną czynu nieuczciwej konkurencji, co zagroziło lub naruszyło interes powódki, stosownie do art. 18 ust. 1 pkt 5 u.z.n.k. mogła zażądać wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych. Ustawowe odesłanie do zasad ogólnych oznacza, że mają tutaj zastosowanie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, czyli art. 405 i nast. k.c. a przesłankami powstania roszczenia jest wzbogacenie jednego podmiotu prowadzące do zubożenia innego oraz związek przyczynowy pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem.

Wprowadzenie opłat za dodatkowe usługi nie stanowiło jedynie operacji rachunkowej, sprowadzającej się do tego, że powódka podwyższyła o nie cenę, by następnie taką samą kwotę zapłacić pozwanej z innego tytułu. Dlatego Sąd drugiej instancji zasadnie uznał, że w tej sytuacji chodziło o niedozwoloną opłatę, pobraną za przyjęcie towaru do sprzedaży, o wysokość której pozwana bezpodstawnie wzbogaciła się kosztem powódki. Tym samym pozwana uzyskała bezpodstawnie korzyści, skoro stała się właścicielem towarów, za które nie zapłaciła całej należności, lecz zapłaciła należność pomniejszoną o sporne w sprawie opłaty, inne niż marża handlowa. Przesunięcie majątkowe polegało w tym wypadu zatem na uzyskaniu towarów o większej wartości niż dokonana za nie zapłata (tak SN ‎w postanowieniu z 16 października 2009 r., I CSK 230/09, zob. też wyrok SN z 12 czerwca 2008 r., III CSK 23/08).

Tego typu relacja prawna i handlowa stanowi naruszenie interesu dostawcy (art. 3 ust. 1 u.z.n.k.). Sąd Najwyższy w wyroku z 12 czerwca 2015 r., II CSK 496/14, wyjaśnił, że skoro w danej sprawie pozwany dokonywał potrąceń opłat ‎z  wierzytelnością dostawcy z tytułu ceny sprzedaży towarów, to nie ulega wątpliwości, że w konsekwencji świadczenie należne owemu dostawcy uległo obniżeniu. Gdyby pozwany nie pobierał od dostawcy niedozwolonych opłat, to otrzymałaby cenę sprzedaży w całości. Cena sprzedaży stanowi ekwiwalent przeniesienia własności rzeczy na kupującego (art. 535 § 1 k.c.). Skoro pozwany dokonywał potrąceń opłat z wierzytelnością z tytułu ceny sprzedanych jej towarów, to nie do zaakceptowania jest wniosek, że działanie to nie naruszało interesu sprzedawcy. Trudno zakładać, że wolą stron nawiązujących współpracę handlową było uregulowanie w jej ramach zachowań noszących znamiona czynu nieuczciwej konkurencji.

Wyrok SN z dnia 7 lutego 2024 r., II CSKP 892/22

Standard: 80936 (pełna treść orzeczenia)

Czyn nieuczciwej konkurencji (art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, jedn. tekst: Dz.U. z 2018 r., poz. 419) może być popełniony także wtedy, gdy płatność za przyjęcie towaru do sprzedaży następuje na rzecz innego podmiotu niż kupujący towar i dokonujący jego odprzedaży.

Zgodnie z art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. czynem nieuczciwej konkurencji jest utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku, w szczególności przez pobieranie innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży. Przepis ten został sformułowany szeroko. Nie nawiązuje on do żadnej konkretnej konfiguracji prawnej, a w szczególności nie określa charakteru więzi prawnej, w ramach której są pobierane opłaty za przyjęcie towaru do sprzedaży. Może on zatem oddziaływać na sytuację stron w każdej sytuacji, w której zachodzi potrzeba ochrony stojących za nim racji, bez względu na przyjęty przez strony model współpracy handlowej (por. wyrok SN z dnia 15 czerwca 2018 r., I CSK 494/17). Innymi słowy, przepis ten może mieć zastosowanie w każdym przypadku, w którym sprzedawca jest obciążany opłatami w związku z odsprzedażą zbytych przezeń towarów w ramach określonego łańcucha dystrybucji.

W sytuacji, w której dochodzi do oceny, czy stronie pozwanej można przypisać czyn nieuczciwej konkurencji określony w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., sąd musi rozważyć, jaki charakter miały opłaty nałożone na sprzedawcę, w związku z odsprzedażą towaru. Decydujące znaczenie ma w tej mierze to, czy opłatę tę można zakwalifikować jako „inną niż marża handlowa opłatę za przyjęcie towaru do sprzedaży”, z której pobieraniem ustawodawca powiązał znamiona deliktu. Pomijając językową niezręczność ustawowego sformułowania, kolidującego z sensem pojęcia „marża handlowa”, w orzecznictwie, przy aprobacie znacznej części piśmiennictwa, przyjęto w tym zakresie w szczególności, że przepis art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. nie może być odnoszony do płatności, które można uznać za element rzutujący na wysokość ceny uzgodnionej między sprzedawcą a kupującym.

W uchwale z dnia 18 listopada 2015 r., III CZP 73/15, Sąd Najwyższy przyjął, że umowa sprzedaży i jej warunki pozostają poza zakresem normowania art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., co prowadzi do wniosku, że nie są tym przepisem objęte obciążenia pieniężne wpływające na wysokość ceny. Dotyczy to również rabatów, upustów, bonusów lub premii pieniężnych liczonych od wielkości lub wartości obrotu, udzielanych przez sprzedawcę i niepowiązanych z konkretnymi świadczeniami wzajemnymi ze strony kupującego.

W ocenie Sądu Najwyższego, jeżeli takich kategorii, jak rabat, upust, premia pieniężna lub nagroda nie można powiązać z żadnym wymiernym świadczeniem ze strony odbiorcy, są one natomiast związane z osiągnięciem oznaczonego poziomu obrotów lub określonej wielkości albo wartości sprzedaży w oznaczonym przedziale czasowym, to ich realizacja, także ex post, stanowi czynnik cenotwórczy i decyduje o cenie sprzedawanego towaru.

W konsekwencji nałożenie na dostawcę obowiązku takich świadczeń nie powinno być traktowane jako zastrzeżenie opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży w rozumieniu art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., celem bowiem tego przepisu nie jest sądowa regulacja cen i wpływanie na rozkład zysków stron umowy.

Swoboda ustalania cen stanowi jeden z wyrazów swobody umów, a zamiarem ustawodawcy nie było stworzenie mechanizmu ustawowego regulującego ceny. Spór co do ceny, zwykle powstający po ustaniu często wieloletniej współpracy stron, nie może przekształcić uzgodnionych umownie rabatów cenowych w niedozwoloną opłatę.

Obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy może zasługiwać na negatywną ocenę moralną i – jeżeli taki kształt wzajemnych relacji jest następstwem świadomego lub wywołanego niedbalstwem wykorzystania silniejszej pozycji kontraktowej – skutkować uznaniem umowy za sprzeczną zasadami współżycia społecznego (art. 56 § 2 k.c.), względnie pozwalać na odwołanie się do instytucji wyzysku (art. 388 k.c.).

Stanowisko to można obecnie uznać za utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego, przy czym – również w ślad za powołaną uchwałą – wskazuje się, że nie wyłącza ono całkowicie z kontroli sądu opłat kwalifikujących się jako rabaty, upusty lub premie. Jeżeli wysokość marży z uwzględnieniem rabatu istotnie odbiega od marż pobieranych w zbliżonych okolicznościach, gdy marże te są w miarę jednolite, a także gdy przyjęty przez strony mechanizm obniżenia ceny nie określa warunków realizacji rabatu lub pozostawia je jednostronnej decyzji kupującego, możliwe jest ustalenie, że w sposób ukryty dochodzi wtedy do obciążenia dostawcy niedozwoloną opłatą (por. wyroki SN z dnia 17 marca 2016 r., V CSK 436/15, niepubl., z dnia 29 kwietnia 2016 r., I CSK 319/15, z dnia 8 grudnia 2016 r., I CSK 825/15, z dnia 15 lutego 2018 r., I CSK 339/17, z dnia 25 maja 2018 r., I CSK 455/17, z dnia 15 czerwca 2018 r., I CSK 494/17 i z dnia 5 lipca 2018 r., I CSK 521/17.; zob. też wyrok SN z dnia 23 marca 2017 r., V CSK 437/16).

Ponadto, na tle art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. dopuszczalne jest ustalenie w umowie między dostawcą a podmiotem dokonującym odsprzedaży towaru określonych świadczeń pieniężnych ze strony dostawcy, jeżeli mają one odpowiednik w konkretnych świadczeniach niepieniężnych uzyskiwanych z tego tytułu przez dostawcę (por. stanowisko Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów co do interpretacji nowelizacji ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz. Urz. UOKiK z 2003 r., nr 1, poz. 240). Gdy strony zastrzegają w umowie określone usługi, które mają być świadczone przez kupującego na rzecz sprzedawcy, konieczne jest jednak każdorazowo badanie, czy in casu były one rzeczywiście świadczone na rzecz dostawcy (sprzedawcy) i nie miały fikcyjnego charakteru, a także czy wysokość zastrzeżonych z tego tytułu opłat w zestawieniu z kosztami ponoszonymi przez odbiorcę towaru lub potencjalnymi korzyściami dostawcy nie wskazuje, że de facto sprzedawca został obciążony opłatami, których pobieranie stanowi czyn nieuczciwej konkurencji (por. np. w nowszym orzecznictwie wyroki SN z dnia 17 marca 2016 r., V CSK 436/15, z dnia 28 marca 2018 r., V CSK 217/17., z dnia 13 czerwca 2018 r., IV CSK 262/17 i z dnia 15 czerwca 2018 r., I CSK 494/17

Wyrok SN z dnia 24 maja 2019 r., I CSK 304/18

Standard: 43615 (pełna treść orzeczenia)