Pojęcie, istota, cel i skutki hipoteki (art. 65 u.k.w.h.)

Dochodzenie zaspokojenia z przedmiotu hipoteki stanowi treść prawa rzeczowego, którego zakres realizacji określa – co do zasady – treść zabezpieczanej przez to prawo wierzytelności.

Hipoteka stanowi prawo zastawnicze, a zatem ograniczone prawo rzeczowe. Jako takie jest ona prawem do uzyskania określonej sumy celem zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności pieniężnej. Uznaje się, że osoba, której nieruchomość lub prawo majątkowe jest obciążone hipoteką, ponosi odpowiedzialność z tej rzeczy lub prawa (tzw. odpowiedzialność rzeczową). Ujęcie to jest w istocie skrótem myślowym, bowiem dochodzenie zaspokojenia stanowi treść prawa rzeczowego, którego zakres realizacji określa – co do zasady – treść zabezpieczanej przez to prawo wierzytelności. Innymi słowy, uprawniony z hipoteki – wierzyciel hipoteczny, wykonuje prawo zastawnicze poprzez dochodzenie w trybie sądowego postepowania egzekucyjnego spieniężenia dobra obciążonego prawem rzeczowym, co z kolei prowadzi do uzyskania należności odpowiadającej tej, którą hipoteka zabezpieczała. W tym znaczeniu nie chodzi o żaden „dług rzeczowy” czy „wierzytelność hipoteczną” rozumianą jako odrębne podmiotowe prawo względne od tego, które podlega zabezpieczeniu, lecz o ograniczone prawo rzeczowe, którego realizacja jest ściśle skorelowana z istnieniem i wysokością zabezpieczanego prawa względnego.

Wyrok SN z dnia 6 grudnia 2023 r., II CSKP 824/22

Standard: 83499 (pełna treść orzeczenia)

Zgodnie z tzw. teorią klasyczną, którą przyjmuje za trafną Sąd Najwyższy w niniejszym składzie, ograniczone prawo rzeczowe nie stanowi i nie kształtuje zindywidualizowanego stosunku cywilnoprawnego między osobą rzeczowo uprawnioną a właścicielem rzeczy obciążonej. Status prawny tej ostatniej zasadniczo nie różni się bowiem od statusu każdego innego uczestnika obrotu cywilnoprawnego, zaś specyfika wynika jedynie z istnienia określonej sytuacji prawnorzeczowej, tj. pozostawania przez tę osobę właścicielem obciążonej rzeczy (zob. wyrok SN z 6 czerwca 2019 r., II CSK 204/18).

Zasadniczo na etapie wykonywania prawa zastawniczego właściciel rzeczy ma znosić zaspokojenie (doprowadzenie do spieniężenia), co nie oznacza, iż nie ma instrumentów mogących zapobiec takiemu skutkowi, a w konsekwencji utracie rzeczy. W każdym razie ograniczone prawo rzeczowe skutkuje istnieniem po stronie właściciela (podobnie jak każdego innego niż uprawniony rzeczowo podmiotu) obowiązkiem nieingerencji i znoszenia obciążenia (odpowiadającego postaci świadczenia określanej tradycyjnie jako „znoszenie”, łac. pati), z tym skutkiem, iż ewentualne naruszenie tego obowiązku prowadzić może do uruchomienia przez wierzyciela hipotecznego odpowiednich środków ochrony petytoryjnej – tak wobec właściciela obciążonej prawem zastawniczym nieruchomości, jak i każdego innego podmiotu naruszającego prawo in rem (zob. art. 91-92 u.k.w.h. oraz art. 222 i nast. k.c. w zw. z art. 251 k.c.). Na tym polega istota hipoteki jako prawa podmiotowego bezwzględnego (skutecznego erga omnes).

Szczególna sytuacja właściciela rzeczy obciążonej hipoteką wynika natomiast z tego, iż wykonanie ograniczonego prawa rzeczowego, tj. dochodzenie zabezpieczonej hipoteką wierzytelności z obciążonej prawem zastawniczym rzeczy, niewątpliwie wpływa na sytuację tej osoby, a ściślej ujmując - na wspomniany już skutek w sferze jej praw majątkowych, powodując, iż przedmiot obciążony wskutek sądowego postępowania egzekucyjnego zmierzającego do spieniężenia‎i uzyskania należności przez wierzyciela może być przyznany innej osobie (trzeciemu nabywcy). Realizacja hipoteki polega bowiem na podjęciu przez wierzyciela hipotecznego czynności zmierzających do uzyskania zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności z rzeczy obciążonej, a zatem może prowadzić do utraty tej rzeczy przez jej aktualnego (każdoczesnego) właściciela.

Na etapie wykonania hipoteki polegającej na dochodzeniu zaspokojenia dochodzi niejako do indywidualizacji („krystalizacji”) sytuacji prawnej właściciela, bowiem to jego rzecz poddana ma być czynnościom zmierzającym zasadniczo do spieniężenia obciążonego przedmiotu i uzyskania sumy tytułem zabezpieczonej należności na drodze postępowania sądowego (zob. art. 75 u.k.w.h.). Właściciel może wówczas ‎w szczególności uwolnić się od tego obowiązku poprzez zapłatę dochodzonej należności, co zasadniczo skutkuje wygaśnięciem hipoteki jako bezcelowej (akcesoryjnej wobec zabezpieczanej wierzytelności, zob. art. 94 u.k.w.h. oraz art. 518 § 1 k.c.).

Wyrok SN z dnia 8 grudnia 2022 r., II CSKP 110/22

Standard: 79902 (pełna treść orzeczenia)