Dziedziczenie roszczenia o zachowek (art. 1002 k.c.)

Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli należą oni do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 991 k.c.), a więc niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji faktycznej przysługiwałoby im własne prawo do zachowku po tym pierwszym spadkodawcy.

Regulacja zwarta w art. 1002 k.c., wyraźna i jednoznaczna, realizująca - niezależnie od adresowanej pod jej adresem krytyki - czytelne cele jurydyczne i wartości humanistyczne, wyłącza możliwość przyjęcia istnienia luki konstrukcyjnej lub aksjologicznej.

Aprobując tę ocenę, należy zauważyć, że znajduje ona potwierdzenie w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, który odnosząc się do sytuacji osoby dziedziczącej po spadkobiercy uprawnionym do zachowku a nienależącej do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy, uznał, że wskazane w skardze naruszenie zasady równości wynikające z porównania sytuacji prawnej osób należących do dwóch różnych grup wymaga w pierwszej kolejności wykazania, iż grupy te charakteryzują pewne cechy podobne, relewantne z perspektywy ochrony prawnej (zob. postanowienie z 8 czerwca 2011 r., SK 14/10). Podobieństwa takiego nie ma między osobami, którym minimalna część majątku spadkowego, określona w art. 991 k.c., przypadła w drodze spadkobrania, darowizny lub zapisu a osobami, którym przysługuje jedynie roszczenie o zachowek.

Zróżnicowanie sytuacji prawnej tych osób wynika z woli samego testatora, realizującego konstytucyjną zasadę swobody testowania. Przyjęty w obowiązującym Kodeksie cywilnym system zachowku różni się od występującego w niektórych innych porządkach prawnych systemu rezerwy, chroniącego osoby bliskie spadkodawcy przez wydzielenie odpowiedniej części majątku spadkowego dla określonego kręgu spadkobierców ustawowych. Taki sposób zabezpieczenia bezpośrednich spadkobierców ustawowych przed pokrzywdzeniem ze strony spadkodawcy nie narusza również konstytucyjne zasady ochrony prawa dziedziczenia.

Jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 31 stycznia 2001 r., P 4/99, w odróżnieniu od prawa dziedziczenia, Konstytucja nie ustanawia gwarancji dla samej instytucji zachowku, w szczególności nie nakazuje jej wprowadzenia, a więc tym bardziej nie determinuje ani jej kształtu, ani kręgu uprawnionych. Skoro zaś ustawodawca może, nie naruszając Konstytucji, wyłączyć pewne prawa majątkowe spod mechanizmu dziedziczenia i wprowadzić ich szczególną sukcesję w razie śmierci osoby będącej jej podmiotem, to może także modyfikować regulację zachowku.

Uchwała SN z dnia 13 kwietnia 2023 r., III CZP 125/22

Standard: 68547 (pełna treść orzeczenia)