Umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek (ustawa abolicyjna z 2012 r.)

Spór w rozstrzyganej sprawie sprowadzał się do oceny, czy w decyzji określającej warunki umorzenia należności z tytułu składek organ rentowy winien sprecyzować wysokość należności niepodlegających umorzeniu, czy też nie ma takiego obowiązku.

Po myśli trafnie przytoczonego przez Sąd I instancji art. 1 ust. 1 ustawy z 9 listopada 2012r. o umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność (Dz. U. z 2012r., nr 1551), zwanej dalej ustawą abolicyjną, na wniosek osoby podlegającej w okresie od dnia 1 stycznia 1999r. do dnia 28 lutego 2009r. obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności w rozumieniu art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009r., nr 205, poz. 1585, z późn. zm.) umarza się nieopłacone składki na te ubezpieczenia za okres od dnia 1 stycznia 1999r. do dnia 28 lutego 2009r. oraz należne od nich odsetki za zwłokę, opłaty prolongacyjne, koszty upomnienia, opłaty dodatkowe, a także koszty egzekucyjne naliczone przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego. Wniosek taki może złożyć osoba, która przed dniem 1 września 2012r. zakończyła prowadzenie pozarolniczej działalności i nie prowadzi jej w dniu wydania decyzji, o której mowa w ust. 8, tj. decyzji określającej warunki umorzenia oraz inna osoba - nadal prowadząca działalność gospodarczą. Z mocy art. 1 ust. 6 tej ustawy, umorzenie należności, o których mowa w ust. 1, skutkuje umorzeniem nieopłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne i na Fundusz Pracy za ten sam okres oraz należnych od nich, za ten sam okres, odsetek za zwłokę, opłat prolongacyjnych, kosztów upomnienia, opłat dodatkowych, a także kosztów egzekucyjnych naliczonych przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego.

Procedura umarzania należności objętych ustawą abolicyjną jest dwuetapowa: pierwszy etap dotyczy określenia warunków umorzenia należności, a drugi odnosi się już stricte do ich umorzenia.

Stosownie do stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia przepisu art. 1 ust. 8 ustawy abolicyjnej Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydaje decyzję określającą warunki umorzenia, w której ustala także kwoty należności, o których mowa w ust. 1 i 6, z wyłączeniem kosztów egzekucyjnych. Zastosowanie zasad wykładni językowej w odniesieniu do tej regulacji prowadzi do jednoznacznego wniosku, iż poza wyliczeniem kwot należności składkowych, o których mowa w art. 1 ust. 1 i 6 ustawy, w decyzji określającej warunki umorzenia należy ustalić „także” coś więcej, czego Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę. Wykładnia logiczna i celowościowa tego przepisu wskazuje na to, że decyzja określająca warunki umorzenia winna jednoznacznie precyzować jakie składki, tzn. z jakiego tytułu i za jaki okres oraz w jakiej wysokości nie podlegają umorzeniu i jako takie, winny zostać opłacone przez wnioskodawcę w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się tej decyzji wraz z odsetkami. Oczywistym bowiem jest, że ich wysokość może być sporna. Przede wszystkim jednak musi ona być znana wnioskodawcy od momentu zapoznania się z omawianą decyzją, by miał on możliwość nie tylko odwołania się od niej, ale również spłaty wszystkich przewidzianej nią należności w zakreślonym terminie ustawowym. Nie sposób przy tym przystąpić do spłaty należności, których wielkość nie jest dokładnie znana wnioskodawcy. Jest to tym bardziej istotne, że z mocy art. 1 ust. 10 ustawy abolicyjnej, warunkiem umorzenia należności, o których mowa w art. 1 ust. 1 i jest nieposiadanie na dzień wydania decyzji o ich umorzeniu niepodlegających umorzeniu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz na Fundusz Emerytur Pomostowych za okres od dnia 1 stycznia 1999r., do opłacenia których zobowiązana jest osoba prowadząca pozarolniczą działalność lub płatnik składek, o którym mowa w art. 1 ust. 2 ustawy oraz należnych od tych składek odsetek za zwłokę, opłat prolongacyjnych, kosztów upomnienia, opłat dodatkowych, a także kosztów egzekucyjnych naliczonych przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego.

Nie sposób zgodzić się ze stanowiskiem Sądu I instancji, zgodnie z którym wielkość niepodlegających umorzeniu należności z tytułu składek winna być znana wnioskodawcy, niezależnie od tego, czy zostanie ona wskazana w decyzji ustalającej warunki umorzenia.

Wniosek taki Sąd ten wysnuwa z brzmienia art. 46 ust. 1 ustawy z 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2016r., poz. 963 z późn. zm.), zgodnie z którym wnioskodawca, jako płatnik składek, jest obowiązany według zasad wynikających z przepisów ustawy obliczać, potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać oraz opłacać należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy. Uwadze organu orzekającego uszła jednak okoliczność, iż z uwagi na możliwość składania deklaracji korygujących, przedawnienia składek, rozłożenia ich na raty i innych podobnych okoliczności, ich wysokość na dzień wskazany w decyzji określającej warunki umorzenia może nie być dokładnie znana wnioskodawcy, a niejednokrotnie bywa inna, niż przyjmuje organ rentowy. Skoro przy tym spłata należności niepodlegających umorzeniu w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji określającej warunki umorzenia stanowi warunek sine qua non umorzenia pozostałych należności składkowych, przeto nie może ona budzić żadnych wątpliwości. Bez skonkretyzowania ich w tej decyzji określenie warunków umorzenia byłoby całkowicie iluzoryczne.

Wbrew stanowisku prezentowanym przez Sąd I instancji, błąd organu rentowego polegający na niesprecyzowaniu tych warunków nie mógł zostać konwalidowany poprzez doręczenie ubezpieczonej na jej prośbę z 26 listopada 2015r. pisma z dnia 28 grudnia 2015r., wskazującego na kwoty niepodlegających umorzeniu należności, jakie winna uiścić. Pismo to ubezpieczona otrzymała już po upływie terminu do zaskarżenia decyzji określającej warunki umorzenia z dnia 6 listopada 2015r. i jako takie, było ono bezprzedmiotowe. Nie dawało bowiem możliwości zakwestionowania wskazanych tam należności. Przede wszystkim jednak nie sposób uznać go za część zaskarżonej decyzji. Ponadto powzięcie wiadomości o wysokości należności składkowych niepodlegających umorzeniu, nie może mieć miejsca w trakcie okresu, w jakim należy je uiścić, lecz przed jego rozpoczęciem. W przeciwnym razie - okres ten faktycznie ulega skróceniu, co jest niedopuszczalne. Przede wszystkim jednak zasadność decyzji ocenia się na moment jej wydania. Jak wynika bowiem z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 1 września 2010r. (III UK 15/10; Lex nr 667499), zakres rozpoznania i orzeczenia w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wyznaczony jest w pierwszej kolejności przedmiotem zaskarżonej decyzji organu rentowego, a w drugim rzędzie przedmiotem postępowania sądowego determinowanego zakresem odwołania od tejże decyzji. Skoro decyzja organu rentowego nie jest kompletna, to jako taka, nie poddaje się kontroli instancyjnej.

Prezentowany sposób wykładni przepisu art. 1 ust. 8 ustawy abolicyjnej, odmienny od przyjętej przez Sąd I instancji, jest utrwalony w orzecznictwie sądowym. Takie samo stanowisko zajął też Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 8 października 2015r. (III AUa 17/15; Lex nr 1916656) i Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 10 grudnia 2014r. (III AUa 671/14; Lex nr 1621046). W uzasadnieniu tych judykatów wskazano, że skoro jednym z warunków umorzenia zaległości jest zapłata należności niepodlegających umorzeniu, to w decyzji, o której mowa w art. 1 ust. 8 ustawy abolicyjnej kwota ta musi zostać wskazana.

Ponieważ w niniejszej sprawie organ rentowy uchybił temu wymaganiu i nie sprecyzował warunków umorzenia należności niepodlegających umorzeniu, przeto nie rozpoznał istoty sprawy. Przy ponownym jej rozpoznaniu w decyzji określającej warunki umorzenia, zgodnie z jej istotą, organ rentowy sprecyzuje jakie składki, tzn. z jakiego tytułu i za jaki okres oraz w jakiej wysokości nie podlegają umorzeniu i jako takie, winny zostać opłacone przez wnioskodawcę w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się tej decyzji wraz z odsetkami. Dopiero to pozwoli na prawidłowe pod względem formalnym rozpoznanie wniosku i uznanie, iż decyzja ustalająca warunki umorzenia jest kompletna i nadaje się do wykonania.

Wyrok SA w Katowicach z dnia 14 czerwca 2017 r. III AUa 1196/16

Standard: 8384 (pełna treść orzeczenia)