Uprzywilejowanie wyrównawcze kobiet

W dotychczasowym orzecznictwie odnoszącym się do systemów zabezpieczenia społecznego Trybunał Konstytucyjny generalnie uznawał - przy wyjściowym założeniu równego traktowania kobiet i mężczyzn - za dopuszczalne wprowadzenie uprzywilejowania wyrównawczego, pozwalającego w konsekwencji różnicować moment przejścia na emeryturę przez kobiety i mężczyzn. Trybunał zwrócił uwagę, że zróżnicowanie takie usprawiedliwiają okoliczności prawne lub faktyczne, związane ze szczególną sytuacją, w jakiej znajdują się określone podmioty. Istotne znaczenie ma tu wyrok dotyczący zróżnicowania powszechnego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn w tzw. nowym systemie emerytalnym, w którym to wyroku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że umożliwienie kobietom przechodzenia na emeryturę o pięć lat wcześniej niż mężczyznom nie dyskryminuje kobiet, natomiast stanowi uprzywilejowanie wyrównawcze, usprawiedliwione w świetle Konstytucji (zob. wyrok TK z 15 lipca 2010 r., sygn. K 63/07, pkt 1II.10.5).

Wyrok TK z dnia 5 lipca 2011 r., P 14/10, OTK-A 2011/6/49, Dz.U.2011/144/866

Standard: 1094 (pełna treść orzeczenia)

W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny przyjmował założenie, że kobietom i mężczyznom powinny przysługiwać równe prawa o charakterze socjalnym. Trybunał stwierdzał, że kobiety i mężczyźni stanowią "podmioty podobne" i konieczne jest ich równe traktowanie (tak np. wyrok w sprawie o sygn. K 27/99). Zróżnicowane traktowanie jest dopuszczalne z obiektywnych względów biologicznych lub społecznych.

Różny wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn był uznawany w orzecznictwie konstytucyjnym za przejaw tzw. uprzywilejowania wyrównawczego kobiet, które miało na celu zmniejszenie faktycznych nierówności. Nierówności te uznawano za naturalny i utrwalony społecznie rezultat nierównego podziału funkcji macierzyńskich i wychowawczych w rodzinie (np. powołane wyroki w sprawach o sygn. K 15/97 i sygn. K 35/99) oraz równoczesnego obciążenia kobiet zarówno pracą zawodową, jak i obowiązkami rodzinnymi (np. powołane orzeczenie w sprawie o sygn. Kw 5/91). Należy wskazać, że uprzywilejowanie wyrównawcze w powszechnym systemie emerytalnym spotykało się z aprobatą Trybunału Konstytucyjnego (tak wprost np. w wyrokach o sygn. K 35/99, sygn. P 10/07 i sygn. K 33/07).

Analiza orzecznictwa konstytucyjnego prowadzi jednak do wniosku, że uprzywilejowanie wyrównawcze w sferze praw emerytalnych nie było traktowane automatycznie jako obowiązujące w odniesieniu do wszystkich grup zawodowych i sytuacji. Każde tego typu rozwiązanie Trybunał Konstytucyjny oceniał w sposób odrębny, dokładnie badając jego uzasadnienie w świetle kryteriów dopuszczalnego zróżnicowania podmiotów podobnych. W tym względzie można zauważyć kilka stałych elementów linii orzeczniczej.

Po pierwsze, zróżnicowanie było uważane za łatwiej akceptowalne, gdy decyzja kobiety co do przejścia na emeryturę w wieku wcześniejszym niż mężczyzna była pozostawiona woli samej zainteresowanej. Oceniano je krytycznie, gdy zakończenie stosunku pracy w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego było automatyczne lub zależało od woli pracodawcy.

Po drugie, Trybunał Konstytucyjny stał na stanowisku, że wcześniejsze przechodzenie na emeryturę przez kobiety jest usprawiedliwione wtedy, gdy jest związane ze szczególnym charakterem wykonywanej pracy. Jak stwierdzono w wyroku w powołanej sprawie o sygn. K 15/97, "Uzasadnianie dokonywanych przez prawo klasyfikacji występowaniem odrębnych cech istotnych między podmiotami - adresatami tych regulacji jest bowiem możliwe tylko wtedy, gdy cechy te mają charakter relewantny, tzn. pozostają w bezpośrednim i koniecznym związku z dokonywanymi zróżnicowaniami. Tego typu relewantność występuje w odniesieniu do szeregu takich zawodów i zatrudnień, w których biologiczne różnice między płciami bezpośrednio rzutują na możliwość wykonywania danej pracy przez kobiety i tempo ich «zużywania się» w takiej pracy. Występuje to np. w odniesieniu do prac górniczych (...)". Jeżeli zaś chodzi o prace umysłowe, których warunkiem - poza niezbędnymi kwalifikacjami - jest w istocie sprawność intelektualna, to "argumenty takie musiałyby dawać podstawy do uznania, że sprawność umysłowa kobiet «wygasa» wcześniej niż mężczyzn" (tak - w kontekście wieku emerytalnego nauczycieli - wyrok w powołanej sprawie o sygn. K 27/99).

Po trzecie, Trybunał Konstytucyjny uznawał, że "ocena regulacji różnicujących sytuację prawną kobiet i mężczyzn zakłada (...) rozdzielne traktowanie uprawnień i obowiązków, jakie z nich wynikają. Nałożenie na kobiety takich obowiązków i ograniczeń, których adresatami nie są jednocześnie mężczyźni, musi być zawsze oceniane z punktu widzenia zasady równości. Jednakże także i w tym zakresie jednym z ważnych kryteriów tej oceny (obok innych) jest pytanie o rolę danego unormowania dla eliminacji faktycznie występujących nierówności między kobietami i mężczyznami w życiu społecznym" (powołany wyrok o sygn. K 35/99).

Zróżnicowany podstawowy wiek emerytalny kobiet i mężczyzn w powszechnym systemie emerytalnym, obowiązującym od 1 stycznia 1999 r., nie jest cechą powodującą dyskryminację kobiet. Wskazane zróżnicowanie w dalszym ciągu może być uzasadniane potrzebą niwelowania występujących różnic społecznych pomiędzy kobietami a mężczyznami. Należy jednak stwierdzić, że omawiana sytuacja ma charakter dynamiczny. Obecnie można zauważyć zmniejszanie się wskazanych różnic o charakterze społecznym (funkcjonalnym). Z kolei różnice biologiczne między osobami obu płci mają charakter obiektywny i wobec tego będą występować zawsze. Jednakże będą one w przyszłości w mniejszym stopniu uzasadniać zróżnicowanie według kryterium płci rozwiązań prawnych dotyczących wieku emerytalnego, obejmujących ogół osób, skoro w wielu zawodach różnice te nie mają wpływu, albo mają słabszy niż dawniej wpływ, na zagrożenie stanu zdrowia i jakość wykonywanej pracy.

Wyrok TK z dnia 15 lipca 2010 r., K 63/07, OTK-A 2010/6/60, Dz.U.2010/137/925

Standard: 1095 (pełna treść orzeczenia)