Art. 31 ust. 1 Konstytucji jako samoistna podstawa prawna rozstrzygnięć sądowych

Wyrażona w art. 32 ust. 1 Konstytucji RP zasada równości wobec prawa łączy się z konstytucyjnym prawem podmiotowym do równego traktowania przez władze publiczne. Prawo to dotyczy nie tylko sfery stanowienia norm prawnych, w której jego adresatem jest przede wszystkim ustawodawca, lecz także stosowania prawa w indywidualnych sytuacjach przez sądy i inne organy władzy publicznej. Wymaga to, jak zauważono w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, podejmowania decyzji z pominięciem jednostkowych cech adresata i innych elementów nieistotnych z punktu widzenia zakresu zastosowania normy prawnej będącej podstawą rozstrzygnięcia, w sposób rzetelny i bezstronny (por. wyrok TK z dnia 15 lipca 2010 r., K 63/07). W ujęciu tym równość odnosi się przede wszystkim do zewnętrznego aspektu stosowania prawa przez organy władzy publicznej, nie zaś do wyniku tego procesu

Odrębną kwestią jest wpływ art. 32 ust. 1 Konstytucji RP na rezultat stosowania prawa przez sąd w konkretnej sytuacji w zestawieniu z tym, w jaki sposób rozstrzygane są przypadki o zbieżnym stanie faktycznym. W punkcie wyjścia za trafne należy uznać stanowisko, że konstytucyjna zasada równości nie jest pozbawiona znaczenia także z tego punktu widzenia. Wynikające z niej powinności spoczywające na sądach, jako organach władzy sądowniczej, dotyczą zatem nie tylko zewnętrznych aspektów stosowania prawa, takich jak nakaz obiektywizmu i zachowania neutralności, lecz także merytorycznej treści decyzji sądowych.

Aprobata dla takiego założenia nie może jednak prowadzić do mechanicznego przenoszenia sposobu rozumienia zasady równości właściwego sferze stanowienia prawa na płaszczyznę wymiaru sprawiedliwości, czego wyrazem byłoby uznanie, że odmienne rozstrzygnięcie przez sąd sporu opartego o zbliżony stan faktyczny, lecz z udziałem innych podmiotów, koliduje z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.

Sądowe stosowanie prawa, w warunkach współczesnego porządku prawnego, jest złożonym i wieloaspektowym procesem, zakładającym rekonstrukcję norm przy wykorzystaniu akceptowanych w kulturze prawnej metod wykładni, które prowadzą niejednokrotnie do niejednolitych rezultatów. Konsekwencją tego stanu rzeczy są rozbieżności w orzecznictwie sądowym, które - także na najwyższym szczeblu - stanowią immanentny element stosowania prawa w ramach niezawisłości sędziowskiej i związania sądu jedynie Konstytucją oraz ustawami, co gwarantuje władzy sądowniczej wprost art. 178 ust. 1 Konstytucji RP.

Z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP wynika natomiast powinność stosowania przez władzę sądowniczą pozostawionych jej do dyspozycji instrumentów zmierzających do ujednolicenia orzecznictwa oraz dostrzeżenia, że sposób rozstrzygnięcia indywidualnej sprawy musi uwzględniać dotychczasowy dorobek judykatury, której stabilność i przewidywalność stanowi samoistną wartość. Odstępowanie od ukształtowanych poglądów orzeczniczych musi zatem następować w sposób rozważny, na podstawie istotnych, w szczególności nierozważanych wcześniej argumentów, co powinno znaleźć wyraz w uzasadnieniu podjętej decyzji.

Idąc tym torem, przyznanie przez sąd racji jednej ze stron sporu, mimo że uprzednio w sporze między innymi podmiotami w zasadniczo zbieżnych okolicznościach faktycznych, zapadło odmienne rozstrzygnięcie, nie może być uważane za sprzeczne z zasadą równości wobec prawa i nakazem równego traktowania przez organy władzy publicznej (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Orzecznictwo sądowe, odmiennie niż ustawodawstwo, jest „prawem konkretnych przypadków” i kształtuje się w sposób ewolucyjny, nie zaś przez stanowienie reguł o abstrakcyjnym i generalnym charakterze. Rozwój ten siłą rzeczy implikuje ryzyko rozbieżności rozstrzygnięć nawet w zbliżonych stanach faktycznych.

Odmienne ujęcie, niezależnie od kolizji z gwarancjami wynikającymi z art. 178 Konstytucji RP, skutkowałoby niepożądaną petryfikacją orzecznictwa i wykluczeniem możliwości bieżącego reagowania przez sądy na nowe poglądy doktryny prawa, rozwój nauki lub zjawiska społeczne, które nie mogą pozostawać bez wpływu na sposób rozumienia prawa. Sąd musi mieć zatem możliwość przyjęcia takiej interpretacji tekstu prawnego, która w jego przekonaniu jest w większym stopniu uzasadniona niż jej alternatywne warianty, mimo że są one również prezentowane w orzecznictwie lub wspierane w piśmiennictwie.

Kształt współczesnego porządku prawnego nie jest bowiem zdeterminowany jedynie tekstem ustaw, lecz wpływają nań także szeroko ujmowane aspekty pozajęzykowe, w tym wartości i dyrektywy celowościowe tworzące kontekst funkcjonalnej wykładni prawa. Poza sporem być powinno, że zmiana postrzegania tego kontekstu może prowadzić do wyprowadzenia z przepisów prawa norm prawnych o odmiennej treści, mimo braku zmiany tekstu prawnego, czego wyrazem są właśnie rozstrzygnięcia sądowe bazujące na argumentach natury funkcjonalnej i systemowej.

Wyrok SN z dnia 23 kwietnia 2021 r., I CSKP 52/21

Standard: 55677 (pełna treść orzeczenia)

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 maja 2003 r., V CK 344/02 trafnie uznał, że art. 31 ust. 1 Konstytucji nie może być stosowany przez sądy jako samoistna podstawa prawna rozstrzygnięcia sprawy, gdyż stanowi klauzulę generalną określającą sposób i kierunek interpretacji całego systemu norm konstytucyjnych, stosowane zaś bezpośrednio przez sądy jako samoistna podstawa rozstrzygnięcia sprawy mogą być tylko te przepisy Konstytucji, które są na tyle precyzyjnie sformułowane, że możliwe jest ich odniesienie do konkretnej sytuacji.

Postanowienie SN z dnia 28 czerwca 2019 r., IV CSK 231/18

Standard: 56384 (pełna treść orzeczenia)