Błąd co do bezprawności, nieświadomości karalności czynu karnoskarbowego (art. 10 k.k.s.)
Błąd (art. 28 - 30 k.k. i art. 10 § 3 i 4 k.k.s.) Część ogólna (art. 1 - 53 k.k.s.)
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
W przepisie art. 10 § 3 k.k.s. unormowano „błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność”, tzw. błąd co do kontratypu. Jest to jednak kontratyp tylko w zakresie eksperymentu ekonomicznego lub technicznego (art. 27 § 1 k.k. w zw. z art. 20 § 2 i 5 k.k.s.), gdyż Kodeks karny skarbowy nie przewiduje instytucji określonych np. w art. 25 k.k. i art. 26 k.k. o obronie koniecznej i stanie wyższej konieczności (por. art. 20 § 2 k.k.s.). Innymi słowy, w art. 10 § 3 k.k.s. chodzi o „błąd wynikający z błędnego przekonania, a więc z urojenia, a nie błąd z nieświadomości, gdyż ta jest tu w istocie niemożliwa. Dla uchylenia odpowiedzialności błąd musi być usprawiedliwiony” (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2009, s. 71 – 72, teza 2).
Błąd co do bezprawności czynu, o którym mowa w art. 10 § 3 k.k.s., to „błąd związany z urojeniem sprawcy, że zachodzi okoliczność kontratypowa, czyli legalizująca ten czyn, która w rzeczywistości nie zachodzi. Jeżeli ten błąd jest usprawiedliwiony, to – zgodnie z postanowieniami art. 10 § 3 k.k.s. – sprawca nie popełnia przestępstwa skarbowego ani wykroczenia skarbowego, a więc nie będzie ponosił za popełniony przez siebie czyn wyczerpujący znamiona czynu określonego w Kodeksie karnym skarbowym odpowiedzialności karnej skarbowej.
Kodeks karny skarbowy przewiduje tylko jeden rodzaj kontratypu związany z działaniami eksperymentatorskimi w zakresie eksperymentu ekonomicznego lub technicznego (zob. art. 27 § 1 k.k. w zw. z art. 20 § 2 i 5 k.k.s.). Na podstawie wskazanych powyżej przepisów bezkarne będzie naruszenie normy prawa karnego skarbowego zawartej w części szczególnej tytułu I Kodeksu karnego skarbowego zarówno wtedy, gdy sprawca rzeczywiście działa w warunkach dozwolonego kontratypu, jak i wtedy, gdy uroił sobie, że działa w ramach takiego kontratypu i było to usprawiedliwione” (zob. V. Konarska-Wrzosek [w:] Kodeks karny skarbowy. Komentarz do art. 10, pod red. I. Zgolińskiego, WKP 2018, Lex, teza 4).
Przepis art. 10 § 4 k.k.s. stanowi - „Nie popełnia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego karalności”. Jak podnosi się w doktrynie – „Błąd taki dotyczy przekonania, że czyn, który sprawca popełnił, nie podlega karze. Przekonanie sprawcy musi być usprawiedliwione. Gdy karalność czynu jest dla sprawcy nierozpoznawalna, to wówczas należy uznać nieświadomość karalności za usprawiedliwioną. (…) Sprawca nie uświadamia sobie, że jego czyn podlega karze, może natomiast uświadamiać sobie, że jego zachowanie sprzeczne jest z przepisami prawa podatkowego, prawa administracyjnego itp.” (por. F. Prusak, Kodeks karny skarbowy. Komentarz. Tom I, Zakamycze 2006, s. 220 – 221, teza 24; podobnie: T. Grzegorczyk, Kodeks … op.cit. s. 72, teza 3; G. Bogdan, A. Nita, J. Raglewski, A. R. Światłowski, Kodeks karny skarbowy. Komentarz. Gdańsk 2007, s. 45 – 46).
Innymi słowy, nieświadomość karalności czynu polega na przekonaniu sprawcy, że dane zachowanie nie jest penalizowane, zaś od odpowiedzialności karnej uwalnia tylko usprawiedliwiona nieświadomość karalności. Chociaż podnosi się, że - „Badając formułę usprawiedliwienia, należy odwoływać się do wzorca osobowego zachowania przeciętnego obywatela, który – metaforycznie ujmując – przykłada się do zachowania sprawcy, dokonując tym samym oceny, czy tak jak sprawca zachowałby się również ów model osobowy”, to jednak w wypadku prawa karnego skarbowego „często w grę wchodzić będzie model osobowy o podwyższonym standardzie wymagań, bowiem inna będzie miara przykładowo dla podatnika nieprowadzącego działalności gospodarczej, inna zaś dla prowadzącego, jeszcze zaś inna dla osoby zawodowo zajmującej się podatkami (np. doradcy podatkowego, biegłego rewidenta). Im wyższe oczekiwania od sprawcy, tym możliwość wystąpienia błędu usprawiedliwionego mniejsza” (por. G. Łabuda [w:] Kodeks karny skarbowy. Komentarz. P. Kardas, G. Łabuda, T. Razowski, Warszawa 2017, s. 281, teza 21). Nie ulega zatem wątpliwości, że nie można powoływać się na nieświadomość karalności w sytuacji, gdy na sprawcy ciąży obowiązek zaznajomienia się z określonymi przepisami w związku z jego działalnością, na przykład zawodową. Z poczynionych przez sąd ustaleń faktycznych musi więc wynikać, że sprawca podjął odpowiednie starania, aby zapoznać się z obowiązującymi w danej dziedzinie przepisami (zob. F. Prusak, Kodeks… op.cit. s. 221; A. Wielgolewska, A. Piaseczny, Kodeks karny skarbowy. Komentarz. Warszawa 2012, s. 45, teza 4).
Innymi słowy, o usprawiedliwionej nieświadomości karalności danego zachowania można mówić wtedy, gdy nie można sprawcy zarzucić braku należytej staranności w ustalaniu obowiązującego prawa. Jest faktem, iż podnosi się również, że „z usprawiedliwioną nieświadomością karalności danego typu zachowania będziemy mieli do czynienia w szczególności wtedy, gdy jego sprawca bez swojej winy nie mógł zorientować się co do faktu jego karalności, a tym bardziej wtedy, gdy uzyskał oficjalną informację od przedstawicieli uprawnionych organów, że dany czyn jest zgodny z prawem i nie jest karalny.
Usprawiedliwiona nieświadomość karalności popełnionego czynu może mieć miejsce zwłaszcza wtedy, gdy przepisy prawa podatkowego, celnego, dewizowego lub hazardowego wypełniające blankietowe dyspozycje prawa karnego skarbowego są często zmieniane i wprowadzane w życie bez żadnego lub z bardzo krótkim vacatio legis oraz bez odpowiedniego upowszechnienia dokonanych zmian w społeczeństwie”. Wszakże podkreślić trzeba, że wymagane jest wówczas, by jednocześnie na sprawcy nie ciążył szczególny obowiązek śledzenia tychże przepisów ze względu na prowadzenie działalności gospodarczej, wykonywany zawód lub pełnienie określonej funkcji (zob. V. Konarska-Wrzosek [w:] Kodeks karny skarbowy…op.cit. teza 5).
Wyrok SN z dnia 24 stycznia 2019 r., IV KK 322/18
Standard: 20524 (pełna treść orzeczenia)
„Spośród czterech postaci błędu podanych w art. 10 k.k.s., trzy oparte są na formule usprawiedliwienia, co oznacza, że dla wyłączenia odpowiedzialności karnoskarbowej albo jej umniejszenia (§ 2) konieczne jest stwierdzenie, że błąd jest usprawiedliwiony.
Z kolei dla przyjęcia błędu co do ustawowego znamienia tworzącego typ podstawowy (§ 1) nie bada się, czy błąd ten jest usprawiedliwiony. Błąd ten nie znosi odpowiedzialności karnoskarbowej, wyłącza jedynie umyślność.
Błąd co do znamienia (art. 10 § 1 kks) – błąd zatem co do faktu – wyłącza umyślną realizację znamion czynu zabronionego. (…) Błąd co do znamion nie przynależy do kategorii zjawisk podlegających jakiejkolwiek normatywnej ocenie z perspektywy uznania go za prawnie relewantny. Błąd ten albo występuje – i wówczas umyślna realizacja czynu zabronionego ulega wyłączeniu, albo też go nie ma – i wówczas umyślna realizacja czynu ma miejsce. (…) Szczególne trudności wiążą się z błędem co do znamion wyrażających klauzule normatywne (typu „wbrew obowiązkowi", „wbrew przepisom", „bez wymaganego zezwolenia").
Communis opinio przyjmuje się założenie, że w zależności od kontekstu, w jakim usytuowane są klauzule normatywne, mogą one pełnić jedną z dwóch funkcji: albo określać bezprawność czynu zabronionego, albo też indywidualizować typ czynu zabronionego [por. Z. Ćwiąkalski, Błąd co do bezprawności czynu..., s. 93–94; J. Giezek (w:) Kodeks karny..., s. 250–251; L. Wilk, Szczególne cechy..., s. 430].
Klauzula normatywna „wbrew obowiązkowi" indywidualizuje podmiot deliktu karnoskarbowego, jej funkcją jest bowiem zawężenie kręgu podmiotów typu czynu zabronionego. Każdy zatem delikt karnoskarbowy, który w opisie ustawowym zawiera takie znamię, przynależy do kategorii deliktów indywidualnych. Tym samym błąd co do omawianej klauzuli normatywnej jest błędem co do znamienia (art. 10 § 1 k.k.s.). W przypadku klauzuli typu „wbrew przepisom ustawy" raz mamy do czynienia z elementem określającym bezprawność czynu, a raz z elementem indywidualizującym podmiot.
Z kolei konstrukcja z art. 10 § 4 nawiązuje do przyjętej na gruncie prawa wykroczeń okoliczności wyłączającej karalność, ujętej jako nieświadomość tego, że czyn zagrożony jest karą (art. 7 § 1 k.w.). Podobnie jak w wypadku błędu co do kontratypu, błąd co do karalności opiera się na formule usprawiedliwienia, a jeśli wyczerpuje on znamiona wskazane w art. 10 § 4 k.k.s. – uchyla winę (a tym samym znosi odpowiedzialność karną), jeżeli natomiast jest on nieusprawiedliwiony – winę umniejsza (art. 10 § 5 w zw. z § 4 k.k.s.).
Błąd co do karalności, w sposób bardziej dobitny niż błąd co do bezprawności z art. 30 k.k. ogranicza zasadę ignorantia iuris nocet. W gruncie rzeczy zasada ta znajduje zastosowanie jedynie wówczas, gdy nieświadomość karalności czynu jest nieusprawiedliwiona. Z uwagi na okoliczność, że w obszarze prawa karnego skarbowego dominują przestępstwa i wykroczenia skarbowe ujmowane w kategorii mala prohibita (zło zakazane), które w odróżnieniu od deliktów przynależnych do kategorii mala per se (zło samo przez się) nie posiadają oparcia w pozaprawnych normach postępowania (moralnych czy obyczajowych) internalizowanych w odległych od siebie systemach kulturowych, nieświadomość ich karalności, a często również nieświadomość bezprawności, jest mała. Instytucja błędu co do karalności jest wyrazem niższych oczekiwań ustawodawcy wobec sprawców przestępstwa i wykroczeń skarbowych niż wobec sprawców przestępstw pospolitych (T. Grzegorczyk, Kodeks karny skarbowy..., 2006, s. 136).
Dopuszczalna jest wszakże taka sytuacja, gdy sprawca będzie świadomy bezprawności swego zachowania, nie będzie jednak świadomy tego, że zachowanie to jest karalne” (Grzegorz Łabuda; Kodeks karny skarbowy Komentarz; Wydawnictwo LEX).
Wyrok SO w Olsztynie z dnia 7 maja 2018 r., VII Ka 113/18
Standard: 20814 (pełna treść orzeczenia)