Ograniczenie ze względu na bezpieczeństwo i obronność kraju

Nie ulega wątpliwości, że ustawodawca może ograniczać prawa podmiotowe oraz wolności konstytucyjne z uwagi na konieczność realizacji zadań obronności państwa. Obronność, jako wartość polegająca na tworzeniu systemu zapewniającego bezpieczne funkcjonowanie państwa w trakcie pokoju oraz umożliwiającego odparcie jakichkolwiek ataków zbrojnych w trakcie działań o charakterze agresji militarnej, należy do tych wartości, których realizacja należy do podstawowych interesów państwa. Zapewnienie bezpieczeństwa kraju stanowi jeden z zasadniczych obowiązków obywateli, co wynika już z art. 1 Konstytucji, zgodnie z którym Polska jest "dobrem wspólnym wszystkich obywateli". Troska o to wspólne dobro oznacza konieczność ponoszenia takich obowiązków przez obywateli, zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio, które są niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa państwa. W ramach katalogu tych obowiązków mieści się nie tylko konieczność ponoszenia określonych ciężarów w razie zagrożenia niepodległości (bezpośredniego zagrożenia zewnętrznego w razie wojny lub agresji zbrojnej bez jej wypowiedzenia), lecz również ograniczeń, które są uzasadnione w czasie pokoju dla zapewnienia właściwego funkcjonowania Sił Zbrojnych (por. art. 85 Konstytucji). Ten szczególny obowiązek spoczywający na wszystkich obywatelach polskich, ale również, przynajmniej w pewnym zakresie, na innych podmiotach działających na terytorium Polski, jest skorelowany z obowiązkiem stania na straży niepodległości i nienaruszalności terytorium Rzeczypospolitej (art. 5 Konstytucji). Jest on realizowany w pierwszym rzędzie za pomocą Sił Zbrojnych RP, które - zgodnie z art. 26 ust. 1 Konstytucji - "służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic".

Realizacja wskazanego powyżej obowiązku państwa stania na straży niepodległości i nienaruszalności terytorium może nastąpić, a w pewnych okolicznościach niewątpliwie musi, inter alia przez stworzenie mechanizmów ingerujących w realizację niektórych podlegających konstytucyjnej ochronie praw podmiotowych i wolności obywateli i innych podmiotów. Słusznie podkreślono w wyroku z 16 lutego 1999 r., SK 11/98 (OTK ZU nr 2/1999, poz. 22), iż "prawa jednostki zderzają się w tym przypadku z celowością ochrony interesu publicznego związanego ściśle z ochroną bezpieczeństwa państwa, a więc z tą wartością, która w każdym demokratycznym porządku prawnym może, w granicach wyznaczonych niezbędnością, uzasadniać wkroczenie w prawa jednostki, nawet w prawa podstawowe". Ingerencja ta może mieć różną postać, zawsze jednak powinna być dokonywana w ramach obowiązującego prawa, w tym przede wszystkim z uwzględnieniem wartości konstytucyjnych. Wprowadzenie odpowiednich mechanizmów ustawowych w tym zakresie nie może prowadzić do naruszenia tych wartości i powinno respektować zasadę proporcjonalności, wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny nie neguje możliwości ingerencji w prawo własności wszelkich podmiotów, w tym jednostek samorządu terytorialnego, z uwagi na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa państwa. Mechanizmy ograniczające prawa właścicieli nieruchomości, przewidziane w ustawie o gospodarce nieruchomościami, mogą być więc uzupełnione - przy zachowaniu przesłanek konstytucyjnych - rozwiązaniami szczególnymi podyktowanymi celowością ochrony obronności państwa. Podstawowym miernikiem dopuszczalności wprowadzenia określonych mechanizmów ograniczających korzystanie z konstytucyjnych praw podmiotowych jest na gruncie Konstytucji zasada proporcjonalności pozwalająca na badanie, czy osiągnięcie tego samego efektu (skutku zamierzonego przez ustawodawcę) może nastąpić za pomocą środków mniej dolegliwych, tj. w węższym zakresie ingerujących w sferę konstytucyjnie chronionych praw i wolności.

Z zachowaniem powyższych ograniczeń konstytucyjnych - zadania z zakresu obronności kraju z pewnością mogą ingerować w zakres działalności jednostek samorządu terytorialnego, w tym ograniczać realizację zadań tych jednostek. Ich wykonywanie nie może stać bowiem w sprzeczności z interesem państwa będącego dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Ingerencja w sferę praw i wolności ze względu na obronność państwa jest również uzasadniona w przypadku innych podmiotów. Jak wskazano w wyroku TK z 3 lipca 2001 r., "jeden z zasadniczych celów Rzeczypospolitej Polskiej, jakim jest ochrona niepodległości i nienaruszalności jej terytorium, uzasadnia wprowadzanie ograniczeń w wykonywaniu konstytucyjnych praw i wolności służących jednostkom". Ograniczenia takie mogą i powinny być więc traktowane jako konieczne ze względu na ochronę interesu publicznego w szerokim znaczeniu, jako interesu ogółu społeczeństwa.

Wyrok TK z dnia 25 listopada 2003 r., K 37/02, OTK-A 2003/9/96, M.P.2003/56/877

Standard: 1002 (pełna treść orzeczenia)

Trybunał Konstytucyjny uważa za fakt niewątpliwy, że pierwszą przyczyną, dla której prawa jednostki mogą być ograniczane jest ochrona dobra wspólnego, a w szczególności - wzgląd na potrzeby bezpieczeństwa i obronności kraju. Jak wynika z art. 5 Konstytucji, jednym z podstawowych zadań Rzeczypospolitej Polskiej jest strzeżenie niepodległości i nienaruszalności terytorium. W świetle tego przepisu, któremu - zważywszy na systematykę konstytucji - została nadana najwyższa ranga, nie może budzić wątpliwości, że zapewnienie bezpieczeństwa państwa jest celem usprawiedliwiającym ograniczenia wszelkich praw i wolności obywatelskich. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego znalazło już wyraz przekonanie, że ochrona bezpieczeństwa państwa jest szczególną wartością, w zderzeniu z którą prawa jednostki, nawet prawa podstawowe, mogą być - w niezbędnym zakresie - ograniczane. Dopuszczalność ograniczeń podyktowanych takimi względami jest powszechnie przyjęta w państwach demokratycznych (por. wyrok TK z 16 lutego 1999 r. w sprawie SK 11/98, OTK z 1999 r., cz. I, poz. 5). Ze wszystkich przepisów ustawy zasadniczej, które przewidują limitowanie praw i wolności wynika wyraźnie, iż ograniczenie podstawowych praw jednostki może nastąpić tylko w drodze ustawy.

Trybunał podkreśla, że sformułowanie "potrzeby obronności kraju" nie odnosi się li tylko do abstrakcyjnej sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Przeciwnie, realizacja tych potrzeb wymaga określonych przedsięwzięć technicznych, które muszą być utrzymywane niezależnie od istnienia jakiegokolwiek zagrożenia. Z kolei funkcjonowanie pewnych urządzeń wojskowych może stwarzać na co dzień niebezpieczeństwo dla osób przebywających w najbliższej okolicy. Przepisy odnoszące się do rejonów strategicznych i statuujące ograniczenia niektórych praw obywatelskich mają więc na celu nie tylko interes sił zbrojnych, lecz - w równym stopniu - bezpieczeństwo osób, których prawa się ogranicza. Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, iż unormowanie stosunków prawnych w rejonach strategicznych powinno uwzględnić wszystkie zasygnalizowane interesy. Zasada demokratycznego państwa prawnego wyrażona w art. 2 Konstytucji zakłada wyważenie tych interesów.

Wyrok TK z dnia 3 lipca 2001 r., K 3/01, OTK 2001/5/125, Dz.U.2001/69/725

Standard: 1003 (pełna treść orzeczenia)