Bezterminowa postpenalna detencja osób stwarzających zagrożenie - analiza prawno-porównawcza

Trybunał wskazuje, że wyważenie proporcjonalności bezterminowej postpenalnej detencji osób stwarzających zagrożenie wymaga uwzględnienia kontekstu prawno-porównawczego, a więc instytucji prawnych przyjętych w innych państwach mających na celu ochronę społeczeństwa przed niebezpiecznymi ludźmi po odbyciu przez nich orzeczonej kary pozbawienia wolności, zawsze długoterminowej. W tym kontekście Trybunał zauważa, że państwa obce mają, co naturalne, zróżnicowane instytucje w takich przypadkach. Można je podzielić na:

- środki nie będące formą sankcji karnej, choć orzekane w ramach procedury karnej (m.in. Austria, Belgia do 2011 r., Czechy, Francja, Niemcy, Szwajcaria);

- środki o charakterze sankcji karnej (m.in. Norwegia, Estonia do 2011 r., Zjednoczone Królestwo do 2012 r.);

- środki orzekane poza postępowaniem karnym (w Stanach Zjednoczonych: civil commitment of a sexually dangerous person).

Zasadą jest, że środki takie mają charakter pozakarny (poza państwami, w których stanowią sankcję karną). Taka ocena jest reprezentowana szczególnie przez niektóre sądy konstytucyjne (m.in. we Francji, Belgii, Niemczech i w Stanach Zjednoczonych). Przyjmując tę tezę, przede wszystkim podkreśla się odmienny, niż w wypadku sankcji karnej, cel jakim jest ochrona społeczeństwa w związku z ryzykiem ponownego popełnienia przestępstwa (inaczej w Estonii do 2011 r.).

Wspólną przesłanką zastosowania takich instytucji izolacji postpenalnej jest zapobieżenie niebezpieczeństwu (zagrożeniu), jakie stwarza człowiek trwale niebezpieczny dla życia i zdrowia innych osób. Niebezpieczeństwo to ujmowane jest jako obawa popełnienia przestępstwa (Austria, Estonia do 2011 r., Niemcy), bardzo wysokie prawdopodobieństwo względnie znaczne ryzyko popełnienia przestępstwa. W niemieckim prawie karnym od stopnia prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa w przyszłości zależy ponadto zarządzenie "zwykłej" lub "warunkowej" izolacji, wysokie prawdopodobieństwo popełnienia zbrodni (Szwajcaria), czy też bezpośrednie ryzyko powrotu do przestępstwa (Norwegia). Na niebezpieczeństwo to wskazuje spełnienie ustawowych przesłanek o charakterze podmiotowym i przedmiotowym. Do przesłanek podmiotowych, od których zależy stosowanie izolacji, należą skłonności lub charakter przestępcy (Austria, Republika Czeska, Estonia do 2011 r., Niemcy), zaburzenie umysłowe/osobowości sprawcy lub jego trwała nieuleczalność (Belgia do 2011 r., Republika Czeska, Francja, Stany Zjednoczone, Szwajcaria), czy też niezdolność kontroli swojego postępowania (Belgia do 2011 r.).

Wśród okoliczności przedmiotowych, od których uzależnione jest stosowanie izolacji postpenalnej, wymienić można z kolei popełnienie przestępstwa przeciwko dobrom szczególnie chronionym (Austria, Estonia do 2011 r., Francja, Niemcy, Norwegia, Szwajcaria, Zjednoczone Królestwo), powrót do przestępstwa (Austria, Estonia do 2011 r., Niemcy, Zjednoczone Królestwo), czy też surowość kary, na jaką sprawca został skazany (np. Francja).

Obce porządki prawne dopuszczają izolację nieletnich osób niebezpiecznych (np. Niemcy), jej stosowanie wyłącznie wobec dorosłych (np. Estonia do 2011 r.) lub takich, którzy ukończyli 24 lat życia (Austria).

Obligatoryjność orzeczenia izolacji postpenalnej/środka zabezpieczającego jest różnorodnie regulowana. Są państwa, w których zastosowanie takiego środka ma charakter obligatoryjny, naturalnie po spełnieniu ustawowych przesłanek (Austria, Niemcy, Szwajcaria). Druga grupa to państwa, w których zastosowanie takiego środka leży w gestii właściwego organu (Belgia do 2011 r., Republika Czeska, Francja, Norwegia). Trzecią grupę tworzą państwa, w których obligatoryjność zastosowania omawianych instytucji zależy od okoliczności takich jak recydywa (np. Estonia do 2011 r.), względnie surowość kary przewidzianej za popełnione przestępstwo (np. Wlk. Brytania).

Zastosowanie danego środka wszędzie orzeka sąd. Działa na wniosek prokuratora lub innego organu. Działania, do których zobowiązany jest sąd po orzeczeniu środka, np. kontrola zasadności jego stosowania, podejmowane są zazwyczaj z urzędu. W Stanach Zjednoczonych postępowanie w sprawie zastosowania środka rozpoczyna się od wstępnej oceny dokonywanej przez prokuratora lub dyrektora więzienia. W Belgii, na gruncie obowiązującej upwozp z 1930 r., orzeczenia sądu wykonywane są przez wyspecjalizowany organ administracyjny. Z kolei we Francji orzekają wyspecjalizowane sądy, których zadaniem jest orzekanie o zatrzymaniu zabezpieczającym, w skład których w I instancji wchodzą sędziowie sądów apelacyjnych.

Jeżeli środek postępowania wobec osoby zaburzonej psychicznie po wykonaniu kary sąd orzekł w postępowaniu karnym, dzieje się to z zasady w wyroku skazującym i przysługują od niego ogólne środki odwoławcze. Inne rozwiązanie przyjęte jest we Francji, gdzie sąd w wyroku skazującym musi przewidzieć możliwość zastosowania, po zakończeniu odbywania kary, zatrzymania zabezpieczającego. Wówczas zatrzymanie zabezpieczające orzeka następczo sąd wyspecjalizowany. Podobnie w Niemczech, sąd może zastrzec na przyszłość zastosowanie omawianego środka, a także orzec je następczo w określonych okolicznościach. Co do środków odwoławczych, to należy zwrócić uwagę na rozbudowaną regulację francuską. Od orzeczenia sądu wyspecjalizowanego szczebla regionalnego orzekającego zatrzymanie zabezpieczające, złożonego z sędziów sądów apelacyjnych, przysługuje odwołanie do sądu krajowego, złożonego z sędziów Sądu Kasacyjnego. Od orzeczenia tego ostatniego przysługuje jeszcze skarga kasacyjna do Sądu Kasacyjnego na zasadach ogólnych.

Dla analizowanych środków charakterystyczne jest to, że orzekane są nie na czas z góry oznaczony, ale bezterminowo lub na czas określony z możliwością wielokrotnego przedłużenia (co w praktyce może prowadzić do takich samych skutków, czyli izolacji bezterminowej). Takie ukształtowanie tych instytucji jest logiczną konsekwencją przesłanek ich zastosowania, zwłaszcza, że w chwili orzekania nie jest wiadome kiedy poddany środkowi zabezpieczającemu przestanie stanowić niebezpieczeństwo. Możliwe rozwiązania to orzekanie środka na czas nieoznaczony (Czechy, Niemcy, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Szwajcaria, Belgia do 2011 r.), bądź na czas nieoznaczony nie dłuższej niż okres wskazany w ustawie (Austria). Za jedną z konsekwencji stosowania środków na czas nieoznaczony należy uznać okresowe (co ok. 6 miesięcy do 2 lat) kontrole zasadności dalszego stosowania środka dokonywane przez sąd z urzędu (Austria, Czechy, Niemcy). Ponadto w Niemczech po 10 latach następuje ponowna weryfikacja zasadności zastosowania środka z uwzględnianiem bardziej rygorystycznych kryteriów. W Szwajcarii izolacja ma charakter dożywotni (choć z urzędu kontroluje się czy nowe odkrycia naukowe mogłyby umożliwić leczenie sprawcy w ten sposób, że nie stanowiłby już zagrożenia dla społeczności). Regulacje obowiązujące we Francji i w Norwegii przewidują zaś wielokrotne przedłużanie środka na czas oznaczony. Najważniejsze z przesłanek zastosowania środka zabezpieczającego wiążą się ze stanem psychicznym przestępców. Dlatego w postępowaniu co do zasady uczestniczą biegli, zazwyczaj lekarze psychiatrzy lub psychologowie, którzy wydają opinie dla sądu (Stany Zjednoczone, Niemcy, Szwajcaria, Francja, Norwegia). Niekiedy przepisy o udziale biegłych, jako element gwarancyjny zastosowania środka, są rozbudowane. W Szwajcarii powołuje się co najmniej dwóch niezależnych biegłych do wydawania opinii na potrzeby postępowania (podobnie w Niemczech). We Francji zastosowanie środka (o charakterze następczym) zostało uzależnione od ustalenia, czy skazany realnie mógł skorzystać w okresie kary z pomocy medycznej i psychologicznej.

O uchyleniu, zmianie, zawieszeniu lub o uznaniu właściwego środka za wykonany orzeka zasadniczo ten sam organ, który zarządził jego stosowanie. Wyjątkowo w Wlk. Brytanii zwolnienie osoby, wobec której zastosowano bezterminową karę pozbawienia wolności wymagało decyzji Parole Board, w Belgii (do 2011 r.) zarządzenie o przeniesieniu do innego odpowiedniego ośrodka wydaje Komisja Obrony Społecznej, natomiast powrót skazanego do zakładu karnego zarządza Minister Sprawiedliwości.

Konstytucyjność tych regulacji była przedmiotem kontroli konstytucyjnej w Belgii, Czechach, Estonii, Francji, Niemczech i USA. Jedynie estoński SN w wyroku z 21 czerwca 2011 (sprawa 3-4-1-16-10) stwierdził niekonstytucyjność samej konstrukcji prewencyjnego izolowania szczególnie niebezpiecznych przestępców, uchylając przepis kodeksu karnego pozwalający na odizolowanie skazanego po wykonaniu kary - z uwagi na jej niezgodność z konstytucyjną zasadą określoności przepisów. Uznał, że wymogu tego nie spełniała przesłanka skłonności do popełniania przestępstwa, a izolacja była w istocie karą izolacyjną.

Ta analiza przepisów o izolacji osób niebezpiecznych w innych państwach, prowadzi do wniosku, że zarówno w państwach europejskich, jak i pozaeuropejskich (m.in. USA oraz Kanada) regulacje pozwalają (po spełnieniu odpowiednich warunków) na bezterminową izolację osób niebezpiecznych dla społeczeństwa. Fakt ten skłania do wniosku, że izolacja uznawana jest za jedyną skuteczną a równocześnie proporcjonalną w ścisłym znaczeniu metodę ochrony społeczeństwa przed osobami bardzo niebezpiecznymi.

W żadnym z tych obcych systemów prawnych ustawodawcy nie chronią potencjalnych ofiar przed osobami bardzo niebezpiecznymi, dopuszczając jedynie mniej inferencyjne formy ograniczenia wolności osobistej.

Wyrok TK z dnia 23 listopada 2016 r., K 6/14

Standard: 7024 (pełna treść orzeczenia)