Kwestionowanie przez organ rentowy podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne

Ugruntowany w judykaturach jest pogląd, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych może podważać ważność umowy o pracę stanowiącej tytuł do ubezpieczeń społecznych (por. np. uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r. - II UZP 2/05).

Utrwalony w orzecznictwie jest pogląd o możliwości zakwestionowania przez ZUS podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że stanowiące tę podstawę wynagrodzenie zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa.

Istotne, z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych, czynności prawne które w całości lub w części okazują się sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzają do obejścia prawa, nie powinny być akceptowane na gruncie systemowych, aksjologicznych i moralnych wartości oraz zasad prawa ubezpieczeń społecznych, ale mogą być zakwestionowane jako niezasługujące na ochronę prawa ubezpieczeń społecznych, bo sądy nie mogą i nie powinny być "bezsilne" wobec praktyk ewidentnie instrumentalnego nadużywania prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Utrwalone poglądy judykatury dotyczą sytuacji, w której ocenie (w aspekcie art. 58 k.c.) nie podlega wprost podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, lecz stanowiąca tę podstawę wysokość umówionego przez strony i wypłaconego wynagrodzenia (przychodu w rozumieniu art. 4 pkt 9 ustawy systemowej). Możliwość stwierdzenia sprzeczności z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zamiaru obejścia prawa jest w każdym z orzeczeń odnoszona do umowy lub jej części stanowiącej tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym, w szczególności dotyczy to umowy o pracę (także umowy cywilnoprawnej), która wywołuje skutki pośrednie w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, kształtuje bowiem stosunek ubezpieczenia społecznego, określa wysokość składki, a w konsekwencji prowadzi do uzyskania odpowiednich świadczeń. Podnosi się, że są to skutki doniosłe zarówno z punktu widzenia interesu pracownika (ubezpieczonego), jak i interesu publicznego, należy zatem uznać, że ocena ważności postanowień umownych na podstawie art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p. może i powinna być dokonywana także z punktu widzenia prawa ubezpieczeń społecznych (por.m.in. uchwałę SN z dnia 27 kwietnia 2005 r., II UZP 2/05, OSNP 2005 Nr 21, poz. 33; wyrok z dnia 4 sierpnia 2005 r., II UK 16/05, OSNP 2006 nr 11-12, poz. 19; wyrok z dnia 9 sierpnia 2005 r., III UK 89/05, OSNP 2006 nr 11-12, poz. 192).

W każdym zatem przypadku ocenie pod kątem zgodności z normami prawa cywilnego nie podlega stosunek ubezpieczenia społecznego, lecz wpływający na niego pośrednio stosunek o charakterze cywilnoprawnym lub taki, do którego przepisy prawa cywilnego znajdują zastosowanie z mocy odesłania ustawowego (patrz: uzasadnienie uchwały SN z 21 kwietnia 2010 r. - II UZP 1/10),

Ustalenie podstawy wymiaru składki z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy oparte na zasadzie określonej w art. 6 ust. 1 i art. 18 ust. 1 w zw. z art. 20 ust. 1 i art. 4 pkt 9 s.u.s. oraz art. 12 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych prowadzi do uzyskania świadczenia w konkretnej wysokości. W związku z tym nadmiernemu uprzywilejowaniu płacowemu pracownika, które w prawie pracy mieściłoby się w ramach art. 3531k.c., w prawie ubezpieczeń społecznych można, w konkretnym wypadku, przypisać zamiar nadużycia świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Podstawę wymiaru składki ubezpieczonego będącego pracownikiem stanowi wynagrodzenie godziwe, a więc należne, właściwe, odpowiednie, rzetelne, uczciwe i sprawiedliwe, zachowujące cechy ekwiwalentności do pracy. Ocena godziwości wynagrodzenia wymaga uwzględnienia okoliczności każdego konkretnego przypadku, a zwłaszcza rodzaju, ilości i jakości świadczonej pracy oraz wymaganych kwalifikacji (por. uzasadnienie wyroku TK z 26 listopada 1997 r. U 6/96 czy też, wyrok SN z 16 grudnia 1999 r. - I PKN 465/99),

Wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalone, aby odpowiadało w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy. Wynagrodzenie ma być ekwiwalentem za wykonaną pracę (art. 78 k.p.). Punktem odniesienia jest tu także wysokość wynagrodzenia otrzymywanego przez największą liczbę pracowników na danym rynku pracy - zarobek na rynku pracy kształtują się na b. różnym poziomie.

Pojęcie godziwego wynagrodzenia uwarunkowane jest nie tylko indywidualnymi okolicznościami wynikającymi z konkretnego stosunku pracy, lecz ma również swój wymiar regionalny, uwzględniający elementy ekonomiczne. Zgodnie z treścią art. 13 k.p. wynagrodzenie ustanowione poniżej najniższego wynagrodzenia za pracę pracowników, określonego w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej nie byłoby wynagrodzeniem godziwym.

Wyrok SA w Rzeszowie z dnia 25 listopada 2015 r., III AUa 840/15

Standard: 6956