Zwrot nienależnego świadczenia - pouczenie o braku prawa do jego pobierania

W rozumieniu art. 138 ustawy za nienależnie pobrane świadczenie uznaje się świadczenia wypłacone, mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania. Norma ta wskazuje, iż świadomość nienależności ma wypływać z pouczenia uprawnionej osoby przez organ rentowy o okolicznościach powodujących wypłatę świadczeń nienależnych, a pouczenie stanowi warunek sine qua non obowiązku ich zwrotu (vide: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1980 r., sygn. akt II URN 51/80, OSNCP 1980, nr 10, poz. 202, z dnia 11 stycznia 2005 r., sygn. akt I UK 136/04, OSNP 2005, nr 16, poz. 252, z dnia 9 lutego 2005 r., sygn. akt III UK 181/04, OSNP 2005, nr 17, poz. 275 i z dnia 16 stycznia 2009 r., sygn. akt I UK 190/08, OSNP 2010, nr 15-16, poz. 194). Nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy, to świadczenie wypłacone mimo zaistnienia leżących po stronie ubezpieczonego okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 września 2007 r., sygn. akt I UK 90/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 301).

Prawidłowe pouczenie ma decydujące znaczenie dla ustalenia obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego. Powinno być wyraźne, konkretne i wyczerpująco wskazywać okoliczności mające wpływ na pobieranie świadczeń oraz jasno wskazywać okoliczności powodujące pobranie nienależnego świadczenia w sposób zrozumiały dla osoby, do której jest skierowane. Pouczenie nie może być abstrakcyjne, niekonkretne, a w szczególności nie może odnosić się do wszystkich hipotetycznych okoliczności, powodujących ustanie prawa do świadczeń (vide: wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 17 listopada 1995 r. sygn. akt II URN 46/95, OSNA- PiUS 1996, nr 12, poz. 174, z dnia 9 lutego 2005 r., sygn. akt III UK 181/04, OSNP 2005, nr 17, poz. 275, z dnia 17 lutego 2005 r., sygn. akt II UK 440/03, OSNP 2005, nr 18, poz. 291, z dnia 4 września 2007 r., sygn. akt I UK 90/07, OSNP 2008, nr 19-20, poz. 30). Pouczenie zamieszczane standartowo w decyzjach organu rentowego, które dotyczy wszystkich możliwych sytuacji, powinno być zindywidualizowane przez wyjaśnienie odpowiednich przepisów (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2004 r., sygn. akt I UK 3/04, OSNP 2005, nr 8, poz. 116); może polegać na przytoczeniu przepisów określających te okoliczności, ale musi być na tyle zrozumiałe, aby ubezpieczony mógł je odnieść do własnej sytuacji (vide: wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 marca 2006 r., sygn. akt I UK 161/05, OSNP 2007, nr 5-6, poz. 78 i z dnia 10 czerwca 2008 r., sygn. akt I UK 394/07, LEX 494135).

Pouczenie, o którym mowa w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy jest przesłanką warunkującą obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Wyraża się w tym uregulowaniu normatywnie ukształtowane zapewnienie ustawodawcy, że chociażby wypłacenie świadczenia nie było uzasadnione, to - pomimo to - nie powstaje obowiązek zwrotu, jeżeli organ rentowy nie stworzył - poprzez właściwe pouczenie - sytuacji domniemania, iż pobierający świadczenie wiedział (powinien wiedzieć), że mu się ono nie należy. Granicę ochrony świadczeniobiorcy wyznacza jego zła wola wyrażająca się w świadomości sytuacji braku podstawy materialnoprawnej do uzyskiwania świadczenia i mimo to niepodjęciu przewidzianych w ustawie czynności zmierzających - ad casum - do zawieszenia nienależnej wypłaty (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2010 r., sygn. akt II UK 149/10, LEX nr 786385).

Nie każda informacja zawarta w treści decyzji jest odpowiednim pouczeniem, o którym stanowi art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy, lecz tylko taka, która dotyczy "okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń".

Wyrok SA w Poznaniu, z dnia 17 kwietnia 2013 r., III AUa 1448/12

Standard: 6933 (pełna treść orzeczenia)