Prawo do osiedlenia w Polsce

Umieszczony w grupie postanowień Konstytucji mówiących o prawach i wolnościach osobistych, art. 52 ust. 5 daje "osobie której polskie pochodzenie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą" "możność" "osiedlenia się na terytorium Rzeczpospolitej polskiej na stałe". Sformułowanie i umiejscowienie przepisu uzasadnia wniosek, że art. 52 ust. 5 Konstytucji reguluje materialnoprawne uprawnienie do osiedlenia się w Polsce na stałe przysługujące cudzoziemcom polskiego pochodzenia, stwierdzonego w sformalizowany sposób (wymóg stosownej formy - "stwierdzenie zgodnie z ustawą"). Z punktu widzenia systemowego (lokalizacja przepisu w tekście Konstytucji) przepis ten wyraża jedno z konstytucyjnych praw przysługujących jednostce i jako taki może co do samej zasady być uznany za wzorzec kontroli także przy skardze konstytucyjnej.

Prawo do osiedlenia w Polsce jest adresowane do osoby, której polskie pochodzenie zostało "ustawowo" stwierdzone. Przepis ma więc niezależnie od aspektu materialnoprawnego (uprawnienie do osiedlenia w Polsce), aspekt proceduralny (trybu) w jakim ma następować stwierdzenie przesłanki polskiego pochodzenia. Mimo odmiennego poglądu wyrażonego w zażaleniu skarżącego (od postanowienia o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej), musi to być ustawa polska. Zgodnie bowiem z konstytucyjnym systemem źródeł prawa (rozdział III Konstytucji) brak jest podstaw do traktowania al pari polskich aktów legislacyjnych i aktów ustawodawczych wydawanych przez inne państwo. Nawet wiążące Polskę umowy międzynarodowe muszą spełniać szczególne przesłanki, aby mogły być uznane za wchodzące do systemu źródeł prawa obowiązującego w Polsce. Nawet więc wówczas, gdyby np. wobec skarżącego w niniejszej sprawie na Ukrainie przeprowadzono ustawowe badanie pochodzenia (czego nie należy utożsamiać z istnieniem stosowanego wpisu w rubryce "narodowość" w dokumentach wystawionych przez władze ukraińskie) i wynik tego ustalenia wskazywałby na polskie pochodzenie, nie byłoby to równoznaczne z automatycznym spełnieniem przesłanki "ustawowego ustalenia" polskiego pochodzenia, wymaganej przez art. 52 ust. 5 Konstytucji. Konieczne jest bowiem, aby stwierdzenie polskiego pochodzenia następowało na podstawie polskiego ustawodawstwa.

Uzyskanie pozwolenia na osiedlenie cudzoziemca w Polsce, czy też uzyskanie polskiego obywatelstwa (po to, aby w konsekwencji tego faktu zyskać prawo do osiedlenia się) - nie jest zarezerwowane tylko dla osób polskiego pochodzenia. Osoby pochodzenia polskiego z pewnością natomiast znajdują się w postępowaniu prowadzonym na tle ustawy o cudzoziemcach w celu uzyskania prawa osiedlenia i w postępowaniu o uzyskanie polskiego obywatelstwa - jako cudzoziemcy - w sytuacji prawnie i zwłaszcza faktycznie korzystniejszej, niż osoby nie deklarujące tego pochodzenia i nie starające się go wykazać. Innymi słowy element polskiego pochodzenia może, ale nie musi występować w ramach postępowania o zezwolenie na pobyt stały lub innej legalizacji pobytu w Polsce (ustawa o cudzoziemcach) i w ramach postępowania o uzyskanie polskiego obywatelstwa (ustawa o obywatelstwie). W ramach tych postępowań cudzoziemiec ubiegający się o uzyskanie statusu przewidzianego przez te ustawy nie ubiega się bezpośrednio o stwierdzenie polskiego pochodzenia. Przedmiotem i celem tych postępowań są inne kwestie. Dlatego nawet, gdy polskie pochodzenie w sprawie występuje i gdy staje się okolicznością mającą wpływ na ostateczne rozstrzygnięcie wyniku postępowania administracyjnego, jest ono tylko okolicznością pojawiającą się w ramach postępowania administracyjnego. Stwierdzenie polskiego pochodzenia nie jest celem tych postępowań, ani nawet przesłanką osiągnięcia ich zasadniczego celu. Celem głównym tych postępowań jest uzyskanie: wizy określonego typu, pozwoleń na pobyt, nadania obywatelstwa itd. Czynnik polskiego pochodzenia (ujęty jako twierdzenie aplikanta, poparte różnego rodzaju dowodami, o różnym charakterze) jest tu ujmowany tylko jako jedna z okoliczności faktycznych sprawy. Jako taka podlega ona ocenie organu administracji w ramach przepisów procedury, mówiących konieczności zgromadzenia całokształtu materiału faktycznego i prawnego sprawy oraz konieczności dokonania jego oceny (art. 7, 77 i 107 kpa). Zarówno zatem na tle ustawy o cudzoziemcach, jak i ustawy o obywatelstwie nie dochodzi więc do formalnoprawnego "stwierdzania" polskiego pochodzenia, lecz może dochodzić (questio facti) do jego badania - w ramach całokształtu okoliczności sprawy. Ponieważ okoliczność ta nie jest głównym przedmiotem rozstrzygnięcia, stanowisko organu administracji (czy w ogóle zajmował się badaniem kwestii polskiego pochodzenia; czy i przy pomocy jakich środków dowodowych to ustalał; czy i jak oceniał w tym względzie deklarację aplikanta; jakim dowodom dał wiarę, a w jakim zakresie je pominął lub odmówił dania wiary) nie jest ujęte w sentencji decyzji, lecz co najwyżej w jej uzasadnieniu. W tej postaci może być stronie zakomunikowane i ujawnione: w motywach decyzji dotyczących w swej sentencji innych kwestii. Sentencja decyzji zawierać w sobie będzie stanowisko organu co do kwestii stanowiących bezpośredni cel postępowania. Ewentualne stwierdzenie polskiego pochodzenia następuje zaś tylko przez podanie motywów wskazujących na okoliczności, jakie były brane pod uwagę (jeśli w ogóle były przedmiotem badania) przez organ administracji przy orzekaniu w innej kwestii.

Należy uznać, że jako "ustawa", w której trybie następuje stwierdzenie polskiego pochodzenia beneficjentów prawa określonego w art. 52 ust. 5 Konstytucji, występują zarówno ustawa o repatriacji (w jej podmiotowym zakresie działania), jak i inne ustawy, gdzie wpadkowo dochodzi do takich ustaleń. Wobec cudzoziemców nie objętych ustawą o repatriacji - stwierdzenie polskiego pochodzenia może następować na podstawie ustawy o cudzoziemcach lub ustawy o obywatelstwie.

Art. 52 ust. 5 Konstytucji należy do przepisów, które w swej warstwie materialnoprawnej należą do wypadków "gdy postanowienia konstytucyjne są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny, by możliwe było ich odniesienie do konkretnych sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej" (L. Garlicki, Konstytucja i inne źródła prawa konstytucyjnego, Warszawa 1998, wyd. Liber, s. 43), co jest cechą decydującą o kwalifikacji konstytucyjnego prawa jako bezpośrednio rodzącego roszczenie dla beneficjenta. Gdy jednak podmiot uprawniony zwróci się ze stosownym żądaniem, aby oprzeć rozstrzygnięcie bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym, organ administracyjny jako stosujący prawo, skonwertuje jego żądanie na żądanie osiedlenia na zasadach ogólnych. Uprawniony wówczas spotka się z utrudnieniem dotyczącym realizacji proceduralnej przesłanki korzystania z art. 52 ust. 5 Konstytucji, tj. stwierdzania jego polskiego pochodzenia. Ma to w swych skutkach praktyczne zaliczenie art. 52 ust. 5 Konstytucji do przepisów prawa wykluczających bezpośrednie zastosowanie przez organy państwowe. Proceduralna przesłanka prawa podmiotowego, określonego w tym przepisie i przez ten przepis wymagana (stwierdzenie polskiego pochodzenia), podlega bowiem ustalaniu przy okazji innych postępowań. To powoduje, że kwestia polskiego pochodzenia jest komunikowana w uzasadnieniu decyzji, dotyczącej innego przedmiotu orzekania.

Wyrok TK z dnia 13 maja 2003 r., SK 21/02, OTK-A 2003/5/39, Dz.U.2003/97/894

Standard: 1243 (pełna treść orzeczenia)